Ζεύγη αμφιλεγόμενα λίγο πριν από το τυπικό «τέλος»
Για το Ιστολόγιο Κατάνυξις
Η 29η Μαΐου του 1453 θεωρείται ως ημερομηνία ενός τέλους του μακροβιότερου ιστορικά πολιτειακού παραδείγματος. Της αυτοκρατορίας που με τους ένδεκα αιώνες παρουσίας της επέλεξε με τον δικέφαλο αητό να βλέπει σε Ανατολή και Δύση.
Το χρονικό της άλωσης εν πολλοίς γνωστό, με πρωταγωνιστές στους χρόνους εκείνους ηγετικές φυσιογνωμίες που δεν κατάφεραν να αποτρέψουν μια πορεία προδιαγεγραμμένη λίγους αιώνες πριν. Μόνο που η συνέχεια επετεύχθη πολιτιστικά στον ίδιο χώρο της Μικρασίας για πέντε ακόμη αιώνες με τη δυναμική και αναντικατάστατη συμβολή της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Στα δραματικά γεγονότα των τελευταίων χρόνων, κάποια ζεύγη αντιμαχόμενων ή και αμφιλεγόμενα αντιμαχόμενων προσώπων σε ενωτική και ανθενωτική διαμάχη, φθάνουν ως τις μέρες μας παραμορφωτικά, σκανδαλίζοντας ενίοτε αφελείς αλλά και εντρυφούντες σε ιστορικά γεγονότα, τα οποία επιστρέφουν στη σύγχρονη επικαιρότητα πολυκυκλικά, ως απολήξεις της ίδιας προβληματικής, μετά από αιώνες. Οι στάσεις τους αποτελούσαν και αποτελούν παραδειγματικό και προγραμματικό χαρακτήρα. Όλοι, στρατολογημένοι στη σωτηρία της Πόλεως. Από διαφορετική οπτική, εν μέσω πολιτικών και θρησκευτικών παθών της εποχής, άσχετα αν ιστορικά για τον Ελληνισμό κατόπιν δικαιώθηκε μόνο η μία στάση.
Κωνσταντίνος Παλαιολόγος και Λουκάς Νοταράς. Ίσως ο πρώτος θα μπορούσε να αντικατασταθεί ιδεολογικά και από τον Γεώργιο Φραντζή. Δεσπότης του Μυστρά αρχικά ο Κωνσταντίνος και Ενωτικός. Το πάλεψε ως το τέλος για βοήθεια από τη Δύση η οποία δεν ήρθε ποτέ. Δραματική στάση, η παρουσία του στο παπικό συλλείτουργο στην Αγία Σοφία τον Δεκέμβριο του 1452, στο οποίο μάλιστα κοινώνησε και των Αχράντων Μυστηρίων. Η τελική του επιλογή αποφασιστικά ουσιαστική για τον ίδιο και ολόκληρη τη Ρωμιοσύνη. Εθνομάρτυρας του Γένους με μεγάλη πολιτική συνείδηση. Λεωνίδας της Ανατολής. Θρύλος, της Ρωμιοσύνης. Σε καμία περίπτωση όμως άγιος, όπως το επιζητούν πολλοί.
Ο Μέγας Δούκας Νοταράς, από τους ρεαλιστές της Ρωμανίας, όχι ανθενωτικός ούτε φιλότουρκος. Το 1451 ζητά μέσω του τελευταίου αυτοκράτορα τη σύμπραξη με τη Δύση και λαμβάνει μέρος στις διαπραγματεύσεις με τους απεσταλμένους του Πάπα και τον καρδινάλιο Ισίδωρο. Στρατάρχης υπερασπιστής του ΒΔ μέρους του Κερατίου κόλπου. Το προσωπικό πάθος του Φραντζή εναντίον του οδηγεί στο να συγγράψει ο Φραντζής κάποιες φορές όχι ιστορία αλλά λιβελλογραφήματα. Στο ίδιο μήκος και η δήθεν διαφωνία του με τον Βασιλέα. Διαφωνίες καθόλου επί της ουσίας όπως τελικά έχει αποδειχθεί. Ο Λουκάς Νοταράς τις ημέρες αμέσως μετά από την άλωση στην οποία έχασε δύο γιους, δέχεται στην οικία του την τιμητική επίσκεψη του σουλτάνου καθ’ οδόν προς τα αυτοκρατορικά ανάκτορα για τον εορτασμό των επινικίων. Το ίδιο απόγευμα όμως αποκεφαλίζεται μαζί με τον γαμπρό του και τον δεκατετράχρονο γιο του. Είχε προηγηθεί η άρνησή του να παραδώσει τον μικρό στο χαρέμι του Μωάμεθ του Πορθητή για να ικανοποιήσει ο σουλτάνος τις αρρωστημένες ορέξεις του συνδυασμένες με υπερβολική οινοποσία. Στο πάνθεον των ηρώων κι αυτός. Το περίφημο «Κάλλιον φακιόλι τούρκικο παρά τιάρα παπική» αν και φέρεται μάλλον εσφαλμένα ως ρήση του Νοταρά, αναφέρεται ήδη στα χρονικά από το 1177.
Άγιος Μάρκος ο Ευγενικός και Βησσαρίων. Ο πρώτος, ο θερμότερος και στερεότερος υπέρμαχος της Ορθοδοξίας στα νάματα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά έναν αιώνα πριν. Τιμημένος εν ζωή από τον λαό αλλά και πολύ ταλαιπωρημένος από τις διώξεις που υπέστη. Σήκωσε το βάρος στην ψευδοενωτική και εξευτελιστική για τον Ορθόδοξο Ελληνισμό σύνοδο της Φερράρας – Φλωρεντίας το 1439 αρνούμενος να υπογράψει, αναγκάζοντας τον πάπα Ευγένιο τον Δ΄ να πει όταν το πληροφορήθηκε: «Μᾶρκος οὐχ ὑπέγραψε, λοιπὸν ἐποιήσαμεν οὐδέν».
Ο Βησσαρίωνας, αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Ξεκίνησε ως ανθενωτικός μητροπολίτης Νικαίας, για να προσφέρει τις υπηρεσίες του «καλοπροαίρετα» στην αντίθετη όχθη και να καταντήσει μετά από την άλωση παπικός καρδινάλιος. Μάλιστα με διαφορά ολίγων ψήφων δεν εξελέγη από το κονκλάβιο Πάπας κατά τα έτη 1455 και 1458. Το σημαντικό επιστημονικό του έργο το μετέφερε στη Δύση ως πρωτοπόρος αναγεννησιακός ελληνιστής. Αργότερα και σε αυτόν, στηρίχθηκε η νεοφανής «θεωρία της μετακένωσης» όπου ο δυτικός προβληματισμός ως αντιδάνειο πρέπει να περάσει ως συνάντημα της δυτικής διαλεκτικής επιστρέφοντας εις την καθ’ ημάς Ανατολήν. Βασική επιχειρηματολογία του Κοραή και των μετέπειτα μεταπρατών Κοραϊστών του 19ου αιώνα όπως του Θεόκλητου Φαρμακίδη, του Καΐρη και λοιπών.
Γεννάδιος Σχολάριος και Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων. Ένα δίδυμο δήθεν σφοδρά αντικρουόμενων. Στον καθαρά ανθενωτικό χώρο ο πρώτος, στον φιλοσοφικό νεοπλατωνικό ο δεύτερος να ομολογεί από τον 14ο αιώνα: «Έλληνες εσμέν, το γένος» και «Όποιος δεν αποδέχεται τη θρησκεία του οδηγείται σε θάνατο». Αποποιούμενος τον τίτλο του Έλληνα με την έννοια του εθνικού και ειδωλολάτρη. Ο πρώτος, πατριάρχης μετά από την άλωση, ο οποίος έθεσε τις βάσεις και τους στόχους του Πατριαρχείου στα χρόνια της δουλείας. Αυτός ο τάχα υποταγμένος που αποτόλμησε όταν τον εκάλεσε ο σουλτάνος για να διερευνήσει τα περιθώρια της σύγκλησης των δύο θρησκειών με σκοπό την αφομοίωση των υποδούλων, διακινδυνεύοντας το κεφάλι του να του πει: «Η μόνη αληθινή πίστις, ο χριστιανισμός». Ο δεύτερος, που δεν υπέγραψε μαζί με τον άγιο Μάρκο Ευγενικό την ψευδοσύνοδο της Φλωρεντίας, με αποτέλεσμα να τους φυγαδεύσει ο ίδιος ο αυτοκράτορας, για να γλιτώσουν από τη δολοφονία.
Από τη σύντομη συγκριτική μελέτη προσωπικοτήτων που έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο γύρω από το θρυλούμενο 1453, γίνεται φανερό ότι οι μεγάλες αποφάσεις είναι πάντοτε καρπός της συνειδήσεως και δεν είναι εξαρχής οι ίδιες ούτε παραμένουν αναλλοίωτες μέχρι τέλους. Το αν αυτές είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, η πορεία τους εξαρτάται από την εσωτερική σχέση του υποκειμένου με το Θείο, δι’ Αγίου Πνεύματος. Η Ιστορία και ο χρόνος δίνουν πειστικές απαντήσεις. Τη σωτηριολογική πορεία ζωής όμως ενός ανθρώπου είναι βέβαιο ότι δεν τη χαρακτηρίζουν τα πολλά του «ναι» αλλά τα πολλά ή λίγα «όχι» του.
*Ο Α.Σαραντίδης είναι δάσκαλος στην Καβάλα και πολιτικός επιστήμων