''Αλλ' ιδού και το δεύτερον γνώρισμα της εποχής. Το εκθέτει ο Γρηγόριος εις τον επιτάφιον λόγον του εις τον Μ. Βασίλειον''.
[...]Δια να εννοήσωμεν καλύτερα τον κίνδυνον, που διέτρεχεν η Εκκλησία εκ των αιρετικών αυτών δοξασιών, πρέπει να ενθυμηθώμεν, ότι αι αιρεσιάρχαι και οι οπαδοί των δεν παρουσιάζοντο ως εχθροί της πίστεως, αλλά ως ενδιαφερόμενοι να επικρατήση η ορθή πίστις, την οποίαν όμως τόσον οικτρώς παρεμόρφωναν, και ότι ανέπτυσσαν επιχειρήματα υπέρ των θέσεών των, το σφαλερόν των οποίων δεν ήσαν όλοι εις θέσιν να αντιληφθούν, και δι' αυτό πλείστοι παρεσύροντο εις αυτάς (4). Από αυτά εννοούμεν πόσον η πίστις είχεν ανάγκην γενναίων υπερμάχων και υπερασπιστών και πόσον μεγάλη θα είναι η συμβολή του Βασιλείου εις την επικράτησιν της ορθής πίστεως.
Αλλ' ιδού και το δεύτερον γνώρισμα της εποχής. Το εκθέτει ο Γρηγόριος εις τον επιτάφιον λόγον του εις τον Μ. Βασίλειον. Ήτο η πολλή αταξία περί την κατάληψιν των εκκλησιαστικών αξιωμάτων."Δεν ανέρχονται, λέγει, εις τα εκκλησιαστικά αξιώματα οι εναρετώτεροι και αξιώτεροι, αλλά οι ισχυρότεροι. και συμβαίνει, ώστε να μη κατατάσεται μεταξύ των προφητών ο Σαμουήλ, ο έχων το προφητικό χάρισμα, και άρα άξιος τοπυ υπουργήματος, αλλά ο Σαούλ ο ευτελής και απόβλητος.... Ακόμη περισσότερον' ενώ κανείς δε γίνεται ιατρός, εάν δεν σπουδάση προηγουμένος τας ασθένειας, ούτε ζωγράφος, εάν δεν σπουδάση τα χρώματα και την ζωγραφικήν, εδώ όλως αντιθέτως, ο επίσκοπος ευρίσκεται με πολλήν ευκολίαν, χωρίς να κοπιάσει εις το έργον το ιερατικόν, χθεσινός ακόμη και χωρίς αξίαν άνθρωπος". Και ενώ "ο μέλλων κυβερνήτης του πλοίου εργάζεται πρώτα εις το κουπί, και από κωπηλάτης προβιβάζεται εις τον πρώραν", εις τα ιερατικά αξιώματα "ο άξιος της ανωτέρας θέσεως κληρικός, ο οποίος κατάχει πλούσιαν την μόρφωσιν των θείων λόγων... στέργει την κατωτέραν θέσιν και μένει ταπεινώς εις αυτήν. Αντιθέτως δε ο κατώτερος υπερηφάνως κατέχει την ανωτέραν θέσιν και αλαζονεύεται ενώπιον των καλυτέρων του"
Αλλ' είναι καιρός να παρακολουθήσωμεν τους αγώνας του Βασιλείου. Αγώνας δια την πίστιν και την χριστιανικήν ζωήν.
.................................
(4) Ιδού πως εις εξόχους διαφωτιστικάς επιστολάς του περιγράφει την κρατούσαν κατάστασιν: " Έχει κουρασθή πολύ, έχει απαυδήσει πλέον η Εκκλησία, αδελφοί τιμιώτατοι (απευθύνεται προς τους επισκόπους της Δύσεως), από τας συνεχείς προσβολάς που υφίστανται εκ μέρους των εχθρών της. Και ομοιάζει με πλοίον , το οποίον ταλαιπωρείται και βασανίζεται εν μέσω του πελάγους από τα συνεχή και επανωτά κτυπήματα των κυμάτων. Έχουν τελείως καταφρονηθή τα δόγματα των Πατέρων' αι παραδόσεις αι Αποστολικαί έχουν εξουθενωθεί' νεώτεραι ιδέαι κυβερνούν την Εκκλησίαν. Τεχνολογούν οι άνθρωποι, δεν θεολογούν.
Εξορίζονται οι ποιμένες και την θέσιν των καταλαμβάνουν λύκοι βαρείς, που δεν λυπούνται το ποίμνιον" (Επιστολή 90η).
Και εις άλλην: " Δεν πρόκειτε περί κινδύνου, τον οποίον μία μόνον Εκκλησία διατρέχει... Σχεδόν από των ορίων του Ιλλυρικού μέχρι της Θηβαΐδος το κακόν της αιρέσεως κατατρώγει όλας τας Εκκλησίας.... Έχουν ανατραπή τα δόγματα της ευσεβείας και έχουν περιέλθει εις σύγχυσιν οι εκκλησιαστικοί θεσμοί..." (Επιστολή 92α).
Εις δραματικότερον ακόμη τόνον αλλαχού γράφει: " Μας έχει καταλάβει διωγμός, τιμιώτατοι αδελφοί, και διωγμός βαρύτατος. Διότι καταδιώκονται οι ποιμένες, δια να διασκορπισθούν τα ποίμνια. Εξαναγκάζονται εις φυγήν οι πρεσβύτεροι και οι διάκονοι και λεηλατήται όλος ο κλήρος. Διότι εν εκ των δύο θα γίνη. Ή να προσκυνήσουν την εικόνα.....
ΣΥΝΕΧΕΙΑ: " Διότι εν εκ των δύο θα γίνη. Ή να προσκυνήσουν την εικόνα (δηλαδή να συνταχθούν με το μέρος των αιρετικών) ή να παραδοθούν εις τας μάστιγας, που δημιουργούν πόνο και φλόγωσιν. Στενάζουν οι λαοί, κλαίουν συνεχώς. παντού ακούεται ο θρήνος των οδυρομένων και εις τα σπίτια και εις τα δημόσια μέρη, δι' όσα πάσχουν. Ήχος θρηνούντων εις την πόλιν, εις τους αγρούς, εις τους δρόμους, εις τας ερημίας. μία φωνή εκ μέρους όλων, που ομιλούν κατά τρόπον που σου προκαλεί τον οίκτον και είναι γεμάτος από σκυνθρωπότητα.
Στενάξατε λοιπόν δι' όσα μας συμβαίνουν, διότι ο Μονογενής υιός του Θεού βλασφημείται, και δεν υπάρχει εκείνος που θα αντιλέξη. Το Πνεύμα το Άγιον αθετείται, και εκείνος που είναι εις θέσιν να αποδείξη την πλάνην αποδιώκεται" (Επιστολή 243η).
[Σελ. 63, 65]