ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ
ΔΩΡΗΤΕΣ ΟΡΓΑΝΩΝ ;
Πολλοί από εμάς ευχαρίστως θα δωρίζαμε κάποιο από τα όργανά μας μετά θάνατον, για χάρη κάποιων συνανθρώπων μας. Τα όργανά μας όμως αφαιρούνται μετά θάνατον; ΄Η αφαιρούνται μόλις επέλθει ο λεγόμενος "Εγκεφαλικός Θάνατος"; Πώς δημιουργήθηκε ο όρος "Εγκεφαλικός Θάνατος"; Γιατί συνεχίζονται οι αμφισβητήσεις και ο διχασμός στην Ελληνική και διεθνή επιστημονική κοινότητα; Γιατί κάποιοι επιστήμονες αρνούνται ότι ο "Εγκεφαλικός Θάνατος" ταυτίζεται με τον οριστικό βιολογικό θάνατο;
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Οι περισσότεροι δωρητές οργάνων φαίνεται να αγνοούν τον όρο "Εγκεφαλικός Θάνατος" και το τι συμβαίνει πραγματικά στο χειρουργείο. " Όταν διαβάζουν τη φράση 'μετά το θάνατό μου' πολλοί φαντάζονται ένα πτώμα χωρίς σφυγμό και θα τρόμαζαν αν μάθαιναν ότι η φράση 'μετά το θάνατό μου' σημαίνει πραγματικά 'αφού θα βρίσκομαι σε κατάσταση κώματος και άπνοιας, αλλά όλα τα άλλα όργανά μου θα δουλεύουν και ότι θα με πετσοκόβουν ενώ θα είμαι ακόμα ροδαλός και ζεστός, και η καρδιά μου ακόμα θα χτυπά κανονικά και το αίμα μου θα κυκλοφορεί' . Επιπλέον, κανείς δεν πληροφορείται ότι το σκεπτικό της εξίσωσης του 'Εγκεφαλικού Θανάτου' με το θάνατο παραμένει διαμφισβητούμενο και ότι εξακολουθούν να συσσωρεύονται εμπειρικές αποδείξεις, οι οποίες γεννούν σοβαρές αμφιβολίες ως προς τη λογική της επικρατούσας τάσης. Έτσι, συστηματικά αποκρύπτονται πληροφορίες εξαιρετικά σημαντικές για την ηθική λήψη της απόφασης του μελλοντικού δότη οργάνων." Με αυτά τα λόγια μας εισάγει στο πρόβλημα ο διεθνούς φήμης Καθηγητής Παιδ. Νευρολογίας στο UCLA (Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, Λος Άντζελες), Dr. Alan Shewmon.1
Πράγματι , τόσο η έννοια του "Εγκεφαλικού Θανάτου" , όσο και η εφαρμογή των κριτηρίων διάγνωσής του, εξακολουθούν να επιφέρουν πλήθος αντιδράσεων στην επιστημονική κοινότητα. Κορυφαίοι επιστήμονες στην Ελλάδα (Κ.Καρακατσάνης 2001, Ε.Παναγόπουλος 1998, Μ.Βρεττός 1999, Ι.Κουντουράς 1999, Κ.Χριστοδουλίδης 1995, Ν.Μπαλαμούτσος 1999, Ν.Κωνσταντινίδης 1999, Μ.Γκιάλα 1999, A. Αβραμίδης 1995, Π.Κούγιας 1999, Α. Γουλιανός 1999, κ.α.) και στο εξωτερικό (R.D. Truog 1992, D.A.Shewmon 1997, R.M. Taylor 1997, κ.α.), έχοντας έλθει αντιμέτωποι με τον "Εγκεφαλικό Θάνατο" εκφράζουν σοβαρές επιστημονικές ενστάσεις ή και δεν διστάζουν να προτείνουν ακόμη και αυτήν την πλήρη εγκατάλειψη της έννοιας του " Εγκεφαλικού Θανάτου".2
" O 'Εγκεφαλικός Θάνατος' ", δηλώνει ο Καθηγητής Παιδ. Αναισθησιολογίας στο Harvard και Διευθυντής Μον. Εντατ. Θεραπείας στο Παιδιατρικό Νοσοκομείο Βοστώνης Dr. RobertD. Truog "παραμένει ασυνάρτητος στη θεωρία και συγκεχυμένος στην πράξη. Επιπλέον, ο μόνος σκοπός που εξυπηρετείται από την έννοια (του ΕΘ) είναι η διευκόλυνση εξεύρεσης οργάνων προς μεταμόσχευση."3
Aξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι στην πολιτεία New Jersey των ΗΠΑ πριν μερικά χρόνια πέρασε ένας νόμος που απαγορεύει στο γιατρό να εξαγγείλει νεκρό κάθε ασθενή, ο οποίος αντιτίθεται προς την ιδέα του "Εγκεφαλικού Θανάτου".4
ΤΙ ΕΙΝΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
Ο Επίκουρος Καθηγητής Νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ohio, Dr. Robert M. Taylor ορίζει το θάνατο ως "το γεγονός που χωρίζει τη διαδικασία του θνήσκειν (the process ofdying) από τη διαδικασία της αποσύνθεσης (the process of disintegration)" και τονίζει ότι "το καταλληλότερο κριτήριο θανάτου στα ανθρώπινα όντα είναι η μόνιμη παύση της κυκλοφορίας του αίματος".5 Aυτός είναι και ο ορισμός που δέχονται και άλλοι ειδήμονες6.
Στην Ελλάδα ο κ. Εμμανουήλ Παναγόπουλος, Αναπληρωτής Διευθυντής της Β΄ Χειρουργικής Κλινικής του Νοσοκομείου "Άγιος Σάββας" και Καθηγητής Χειρουργικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, δηλώνει ξεκάθαρα ότι " Ο 'Εγκεφαλικός Θάνατος' είναι διαδικασία θανάτου, πορεία προς το θάνατο, αλλά όχι θάνατος." 7 Μάλιστα, ερωτηθείς ο κ. Παναγόπουλος εάν στον "εγκεφαλικά νεκρό" έχει αρχίσει η αποσύνθεση του οργανισμού, απαντά ότι δεν μπορεί να γίνει τέτοιος ισχυρισμός, εφόσον "αυτό που εμείς οι γιατροί κάνουμε με τεχνολογική υποστήριξη σε έναν 'εγκεφαλικά νεκρό' είναι η αναστολή της επελεύσεως του θανάτου. Δηλαδή δεν υπάρχει τότε αποσύνθεση."8 Επιπλέον, ο επίσης διακεκριμένος επιστήμονας κ. Κωνσταντίνος Καρακατσάνης, Αναπληρωτής Καθηγητής Πυρηνικής Ιατρικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης διατείνεται ότι "ο σωματικός θάνατος δεν είναι μια συνεχιζόμενη διεργασία, αλλά ένα στιγμιαίο γεγονός". 9
Στην Ελλάδα ο κ. Εμμανουήλ Παναγόπουλος, Αναπληρωτής Διευθυντής της Β΄ Χειρουργικής Κλινικής του Νοσοκομείου "Άγιος Σάββας" και Καθηγητής Χειρουργικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, δηλώνει ξεκάθαρα ότι " Ο 'Εγκεφαλικός Θάνατος' είναι διαδικασία θανάτου, πορεία προς το θάνατο, αλλά όχι θάνατος." 7 Μάλιστα, ερωτηθείς ο κ. Παναγόπουλος εάν στον "εγκεφαλικά νεκρό" έχει αρχίσει η αποσύνθεση του οργανισμού, απαντά ότι δεν μπορεί να γίνει τέτοιος ισχυρισμός, εφόσον "αυτό που εμείς οι γιατροί κάνουμε με τεχνολογική υποστήριξη σε έναν 'εγκεφαλικά νεκρό' είναι η αναστολή της επελεύσεως του θανάτου. Δηλαδή δεν υπάρχει τότε αποσύνθεση."8 Επιπλέον, ο επίσης διακεκριμένος επιστήμονας κ. Κωνσταντίνος Καρακατσάνης, Αναπληρωτής Καθηγητής Πυρηνικής Ιατρικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης διατείνεται ότι "ο σωματικός θάνατος δεν είναι μια συνεχιζόμενη διεργασία, αλλά ένα στιγμιαίο γεγονός". 9
Τέλος, ο Dr. Alan Shewmon, ενώ αρχικά ήταν υπέρμαχος του "Εγκεφαλικού Θανάτου", μελετώντας "εγκεφαλικά νεκρούς" με παρατεταμένη επιβίωση άλλαξε θέση και πλέον δηλώνει απερίφραστα ότι "μόνον ο κυκλοφορικός-αναπνευστικός ορισμός (του θανάτου) μπορεί να γίνει καθολικά αποδεκτός."10
ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ "ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ"
Όταν το 1967 έγινε στη Νότια Αφρική η πρώτη μεταμόσχευση καρδιάς, τέθηκε ο κίνδυνος να παρέμβει η Δικαιοσύνη. Για να αποφευχθεί λοιπόν αυτό, μία ήταν η λύση: να επαναπροσδιορισθεί ο θάνατος. 11 'Ετσι, το 1968 ορίζεται για πρώτη φορά από την ad hoc επιτροπή της Ιατρικής Σχολής του Harvard o "Eγκεφαλικός Θάνατος" ως ένα νέο κριτήριο θανάτου με την αιτιολογία "α) ότι οι ευρισκόμενοι σε βαθύ, απνοϊκό κώμα ασθενείς αποτελούν φορτίο (sic) για τους εαυτούς τους, τις οικογένειές τους και τα νοσοκομεία και β) ότι είναι δυνατόν να προκύψουν διαφωνίες για την απόκτηση των οργάνων των 'εγκεφαλικά νεκρών' ασθενών προς μεταμόσχευση εάν εξακολουθούσαν να ισχύουν τα παλαιά κριτήρια του θανάτου."12
Σύμφωνα με την Mita Giacomini, έγκριτη ερευνήτρια, η οποία μελέτησε εκτενώς τα πρακτικά της ad hoc επιτροπής του Harvard, η ληφθείσα απόφαση παραποιήθηκε και νοθεύτηκε σε σχέση με τα επιστημονικά ιατρικά δεδομένα. Το πόρισμα της έρευνας ήταν ότι "τα κριτήρια του 'Εγκεφαλικού Θανάτου' δεν δημιουργήθηκαν από τα φυσικά χαρακτηριστικά του νεκρού ή από τις δυνατότητες των διαγνωστικών και υποστηρικτικών τεχνολογιών. Τα εγκεφαλικά νεκρά άτομα έπρεπε να δημιουργηθούν, να αναγνωρισθούν, να περιγραφούν και να οριστούν με την ανάπτυξη των κριτηρίων του 'Εγκεφαλικού Θανάτου'. Ο 'Εγκεφαλικός Θάνατος' ήταν ένα κοινωνικό και κλινικό κατασκεύασμα."13 Πράγματι, πλήθος επιστημόνων (Taylor 1997, Truog 1997, Raper & Fisher 1995,14 κ.α.) συμφωνούν ότι η έννοια του "Εγκεφαλικού Θανάτου" είναι διαφορετική από αυτήν του θανάτου και ότι επινοήθηκε για την απόκτηση οργάνων ('harvesting') για μεταμόσχευση.
Η ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ ΤΟΥ "ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ"
1. Ο "Εγκεφαλικός Θάνατος" ορίζεται διαφορετικά από χώρα σε χώρα και με το πέρασμα του χρόνου παρατηρείται "προοδευτική ελάττωση των απαραίτητων προϋποθέσεων για τη διάγνωσή του."15 Έτσι, το 1968, η επιτροπή Harvard όρισε ως κριτήριο "Εγκεφαλικού Θανάτου" την κατάργηση της δραστηριότητας ολόκληρου του ΚΝΣ (Κεντρικού Νευρικού Συστήματος), ενώ το 1981 η νέα επιτροπή εμπειρογνωμόνων για το θέμα του θανάτου που συστήθηκε από τον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ διατύπωσε τον νέο "ενιαίο ή ομοιόμορφο" ορισμό ("uniform determination") του θανάτου, σύμφωνα με τον οποίο ένας άνθρωπος είναι νεκρός εάν εμφανίζει είτε: α) μη αναστρέψιμη παύση των λειτουργιών της κυκλοφορίας και της αναπνοής, είτε β) μη αναστρέψιμη παύση όλων των λειτουργιών ολόκληρου του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένου και του εγκεφαλικού στελέχους.16 Το 1971 δύο νευροχειρουργοί από το Πανεπιστήμιο της Minnesota, οι Mohandas και Chou πρότειναν ως νέο κριτήριο "Εγκεφαλικού Θανάτου" τη μη αναστρέψιμη παύση των λειτουργιών του εγκεφαλικού στελέχους.17 Τα κριτήρια αυτά του 1971, γνωστά ως "κριτήρια της Minnesota", είναι σήμερα αποδεκτά στη Μεγάλη Βρετανία και την Ελλάδα, ενώ στην Αμερική ισχύουν τα πιο αυστηρά κριτήρια του 1981.18 Μάλιστα ο Καθηγητής Παθολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Αθανάσιος Αβραμίδης ζητά να γίνει επανατοποθέτηση του ΚΕ.Σ.Υ. (Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας) σε ότι αφορά στη διάγνωση του "Εγκεφαλικού Θανάτου", ώστε να υπάρξει εναρμόνιση με τον "ομοιόμορφο" ("uniform") ορισμό του θανάτου. 19 Από την άλλη, το 1996 στο 2ο Παγκόσμιο Συμπόσιο για τον "Εγκεφαλικό Θάνατο", "γίνεται προοδευτικά αποδεκτό ότι ο "Εγκεφαλικός Θάνατος" εξισώνεται με την μη αναστρέψιμη απώλεια της συνείδησης και δεν αποτελεί κριτικής σημασίας γεγονός για την διάγνωσή του εάν υπάρχουν βιολογικές (φυτικές) εκδηλώσεις της ζωής."20
2. Σοβαρές ενστάσεις έχουν διατυπωθεί για την τεκμηρίωση του όρου "νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους", επειδή " είναι όρος παθολογο-ανατομικός και δύναται να τεκμηριωθεί μόνον μετά την μεταθανάτια αφαίρεση του εγκεφάλου του ασθενούς και εξέτασή του από ειδικό παθολογοανατόμο."21 'Ετσι λοιπόν, υποστηρίζεται από επιστήμονες στην Ελλάδα και το εξωτερικό ότι "ο 'Εγκεφαλικός Θάνατος' ουδέποτε απέκτησε ακριβή κλινική ή παθολογο-ανατομική βάση και για το λόγο αυτό τα κριτήρια διάγνωσής του είναι αυθαίρετα."22
3. Ασθενείς που πληρούσαν τα κριτήρια του "Εγκεφαλικού Θανάτου" επέζησαν πολύ περισσότερο από την προβλεπόμενη περίοδο επιβίωσης, η οποία είναι συνήθως μικρότερη των 2 εβδομάδων.23 Oι Truog (1992), Shewmon (1998), Kαρακατσάνης (2001) αναφέρουν περιπτώσεις "εγκεφαλικά νεκρών" που επέζησαν από 36 ημέρες έως 6 μήνες και λίγες περιπτώσεις ασθενών που επέζησαν ή επιζούν από 6 μήνες έως και 17 έτη από τη διάγνωση του "εγκεφαλικού θανάτου". Δηλαδή, "ο 'Εγκεφαλικός Θάνατος' δεν οδηγεί σε άμεση καρδιακή παύση."24 Ή αλλιώς, άλλο η πρόγνωση του θανάτου και άλλο η διάγνωσή του.
4. Οι δυσχέρειες στη διάγνωση του "Εγκεφαλικού Θανάτου" φάνηκαν ξεκάθαρα όταν "το έτος 1989 σε μελέτη που αφορούσε ιατρούς και νοσοκόμους εμπλεκόμενους στη λήψη οργάνων για μεταμόσχευση διαπιστώθηκε ότι μόνον το 42% των ιατρών και το 25% των νοσοκόμων ταυτοποιούσαν σωστά τα νομικά και ιατρικά κριτήρια για τον προσδιορισμό του θανάτου, αποκαλύπτοντας έτσι τη σύγχυση που υπάρχει σχετικά με το θέμα αυτό."25 Επίσης, σε νεότερη μελέτη του 1999 μόνον το 39% των παιδιάτρων όριζαν σωστά τον "Εγκεφαλικό Θάνατο, ενώ οι νευρολόγοι και οι νεογνολόγοι ήταν λιγότερο ακριβείς από τους παιδιάτρους-εντατικολόγους στο να ορίσουν σωστά τον "Εγκεφαλικό Θάνατο" και να καθορίσουν την αναγκαιότητα ή μη των επιβεβαιωτικών δοκιμασιών.26 Επίσης, σύμφωνα με τον E. Wijdicks, Καθηγητή Νευρολογίας στην Mayo Clinic (ΗΠΑ), σε σύνολο 93 "εγκεφαλικά νεκρών" παιδιατρικών ασθενών, από το 22% των περιπτώσεων δεν αφαιρέθηκαν τελικά τα όργανα, παρότι είχε δοθεί συγκατάθεση από τους γονείς, διότι "μετά από προσεκτική νευρολογική εξέταση διαπιστώθηκε ότι η διάγνωση του 'Εγκεφαλικού Θανάτου' ήταν εσφαλμένη" .27
5. Αξιοπρόσεκτο είναι ότι οι "εγκεφαλικά νεκροί", καταλλήλως υποστηριζόμενοι, διατηρούν σταθερή θερμοκρασία και ορισμένοι "εγκεφαλικά νεκροί" διατηρούν νωτιαίααντανακλαστικά, απορροφούν και αφομοιώνουν τροφές, κερδίζουν βάρος, επουλώνουν τραύματα, κυοφορούν για εβδομάδες ή μήνες και γεννούν (με καισαρική τομή) βιώσιμα νεογνά. 28
6. Παρόλο που σύμφωνα με την απόφαση 9/20-3-1985 του ΚΕ.Σ.Υ. ο θάνατος ορίζεται ως η ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για συνείδηση σε συνδυασμό με την ανεπανόρθωτη απώλεια της ικανότητας για αυτόματη αναπνοή "δεν υπάρχουν καθιερωμένα ιατρικά κριτήρια διάγνωσης της απώλειας του περιεχομένου της συνείδησης, δεδομένου ότι η συνείδηση είναι υποκειμενικό βίωμα"29. Έτσι, η Γερμανική αντιπροσωπεία στο Β΄ Παγκόσμιο Συνέδριο για τον "Εγκεφαλικό Θανατο" το 1996 υποστήριξε ότι δεν είναι δυνατόν να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο να έχουν οι "εγκεφαλικά νεκροί" τη δυνατότητα να αισθανθούν και να σκεφθούν.30
7. Τι σημαίνουν οι ασυνήθεις κινήσεις, γνωστές ως "Lazarus Sign", που κάνουν κάποιοι "εγκεφαλικά νεκροί"; Σχετικά με αυτές τις κινήσεις, ο παγκοσμίως γνωστός Καθηγητής Νευρολογίας Fred Plum υποστηρίζει ότι είναι "ημισκόπιμες (semi-purposeful) και ημικατευθυνόμενες (semi-directed) από τον 'εγκεφαλικά νεκρό' "31 .
8. Τι σημαίνουν οι σπάνιες, αλλά καταγεγραμμένες περιπτώσεις επαναφοράς από "Εγκεφαλικό Θάνατο"; 32
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Συμπερασματικά, επειδή η έννοια του "Εγκεφαλικού Θανάτου" δεν είναι ούτε στην Ελλάδα ούτε διεθνώς ομόφωνα αποδεκτή, προτείνουμε να επανεξετασθεί η ταύτιση του θανάτου με τον "εγκεφαλικό θάνατο" καθαρά επιστημονικά, χωρίς άλλου είδους σκοπιμότητες.
ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ "ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ" 2002
1 Shewmon DA. "Brainstem Death", "Brain Death" and Death: A Critical Re-evaluation of the Purported Equivalence. Issues in Law and Medicine , 1998, Vol 14, No 2.
2 ibid & Truog RD. Hastings United States
3 ibid
4 Olick RS. Brain Death, Religious Freedom, and Public Policy New Jersey
5 Taylor RM. Reexamining the definition and criteria of death. Sem Neurol 1997, Vol. 17, No 3.
6 Bernat JL. The definition, criterion and statute of death. Sem Neurol 1984: 4.
7 Παναγόπουλος ΕΔ. Η Απομυθοποίηση του Εγκεφαλικού Θανάτου. Θέματα Αναισθησιολογίας και Εντατικής Ιατρικής, τόμος 8, τεύχος 17, Νοέμβριος 1998.
8 Συνέντευξη του ΕΔ Παναγόπουλου στη Χαρά Λιαναντωνάκη, Περιοδικό 'Nemecis', Ιούλιος 2001.
9 Καρακατσάνης Κ. "Εγκεφαλικός Θάνατος" Ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου; University Studio Press, Β 'έκδοση 2001, σελ.107.
10 ίδε 1
11 ίδε 7
12 A definition of irreversible coma. Report of the ad hoc committee of the Harvard Medical School
13 Giacomini M. A Change of Heart and a Change of Mind? Technology and the Redefinition of Death in 1968. Soc SciMed 1997, Vol 44, No 10 : 1465-1482
14 Raper RF, Fisher MN. Brain Death and Organ Transplantation. A point of view. Anaesth. Intens.Care 1995. 23:16-19
15 Καρακατσάνης Κ. "Εγκεφαλικός Θάνατος" Ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου; University Studio Press, Β 'έκδοση 2001, σελ.92.
16 ibid σελ. 90, 18.
17 Mohandas A, Chou SN. Brain death. A clinical and pathological study. J Neurosurg 1971 35: 211-218
18 ίδε 7 & 8
19 Αβραμίδης Αθ. Ευθανασία, Ακρίτας 1995.
20 ίδε 15
21 Βρεττός Μ., Καρακατσάνης Κ , Μπαλαμούτσος Ν , Τσανάκας Ι. et al., 'Eλλείμματα' του νόμου για τις μεταμοσχεύσεις Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 12/9/99
22 ibid
24 ίδε 1
25 Μπαλαμούτσος Ν , Καρακατσάνης Κ. Εγκεφαλικός Θάνατος Μήπως χρήζει επανεξέτασης; Ιατρική 1999, 76: 3
26 Van Norman G. Can Brain Death Testing Be Perfect? Anesth 2000, Vol.92., No 4.
27 Wijdicks EFM, Rochester MN Bernat JL , Lebanon NH
28 Βρεττός Μ , Καρακατσάνης Κ, Κουντουράς Ι , Γουλιανός Α et al. Μεταμοσχεύσεις - Επιστημονικές επιφυλάξεις για το νέο νόμο Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 10/10/1999 & Aρχιμ. ΤσιούτσικαςΛουκάς (ιατρός - ιεροκήρυκας), Προβληματισμοί περί το θέμα των μεταμοσχεύσεων, Παρακαταθήκη, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2000, τεύχος 14.
29 ίδε 9, σελ. 74
30 Machado C, Garcia OD , Roman JM, Parets JM. Four years after the "First International Symposium on Brain Death" in Havana Amsterdam
31 Plum F. Clinical standards and technological confirmatory tests in diagnosing brain death. In : The definition of death. Contemporary controversies. Youngner SJ, Arnold Rm, Schapiro R, Eds, The Johns Hopkins University, Baltimore London
32 ίδε 19 & Αβραμίδης Αθ. Μεταμοσχεύσεις - Προβληματισμοί και Διλήμματα, ΤΗΝΟΣ, 2002 & Ιερά Μητρόπολη Γουμενίσσης, Αξιουπόλεως και Πολυκάστρου, 'Ενας νέος, εγκεφαλικά νεκρός, ανέζησε- μέγα θαύμα της πίστεως- συγκλονιστική μαρτυρία. Επαγγελία, Μάιος 2001, αρ.φύλ. 96.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.
1. Πρεσβ. Στεφόπουλος Στέφανος, «Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις», Θεοδρομία, Ιαν-Μαρτ. 2003 και Απρ-Ιούν. 2003.
2. Μοναχός Δαμασκηνός, «Κριτική στο βιβλίο του αρχιμ. Νικ. Χατζηνικολάου με τίτλο ‘Ελεύθεροι από το γονιδίωμα’ », Θεοδρομία, Ιαν-Μαρτ. 2003 και Απρ-Ιούν. 2003.
3. Καρακατσάνης Κ., " ‘Εγκεφαλικός Θάνατος’ – Ταυτίζεται με το θάνατο του ανθρώπου;», Β΄ έκδοση, Univ. Studio Press, Θεσ/νίκη 2001.
4. Shewmon DA. " 'Brainstem Death', 'Brain Death' and Death : A Critical Re-evaluation of the Purported Equivalence", Issues in Law and Medicine, 1998, Vol. 14, No 2.
5. Shewmon DA. "Chronic 'brain death' Meta-analysis and conceptual consequences." Neurology 1998; 51.
6. Shewmon DA. "The semantic confusion surrounding 'brain death'." Arch Neurol 1989; 46.
8. Taylor RM. "Reexamining the Definition and Criteria of Death." Seminars in Neurol 1997; 17.
9. Παναγόπουλος Ε. Δ. "Η Απομυθοποίηση του Εγκεφαλικού Θανάτου", Θέματα Αναισθησιολογίας και Εντατικής Ιατρικής, 1998, 8: 17.
10. Συνέντευξη του ΕΔ Παναγόπουλου στο περιοδικό "Nemecis", Iούλιος 2001.
11. Giacomini M. "A Change of Heart and a Change of Mind ? Technology and Redefinition of Death in 1968." Soc Sci Med, 1997, Vol. 44, No 10.
12. Βρεττός Μ, Καρακατσάνης Κ, Μπαλαμούτσος Ν, Τσανάκας Ι. et al. " 'Ελλείμματα' του νόμου για τις μεταμοσχεύσεις", H KΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 12 / 9 / 99.
13. Βρεττός Μ, Καρακατσάνης Κ, Κουντουράς Ι, Γουλιανός Α. et al. " Μεταμοσχεύσεις- Επιστημονι-κές επιφυλάξεις για το νέο νόμο", Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 10 / 10 / 99.
14. Μπαλαμούτσος Ν, Καρακατσάνης Κ. "Εγκεφαλικός Θάνατος - Μήπως χρήζει επανεξέτασης;". Ιατρική 1999, 76 ; 3.
15. Βρεττός Μ, Γιαννούλης Ε, Γκιάλα Μ. et al. "Προβλήματα και ασάφειες του νόμου 2737/1999 για τις μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων". Ιατρικό Βήμα Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1999.
16. Van Norman G. "Can Brain Death Testing Be Perfect? " Anesth. 2000, Vol 92, No 4.
17. Beresford R. "Medical-Legal Issues Facing Neurology". Neurol Clin 1999, Vol 17, No 2.
18. Ιερά Μητρόπολη Γουμενίσσης, Αξιουπόλεως και Πολυκάστρου." 'Ενας νέος, εγκεφαλικά νεκρός, ανέζησε-μέγα θαύμα της πίστεως-συγκλονιστική μαρτυρία. Επαγγελία, Μάιος 2001, αρ. φυλ. 96.
19. Αρχιμ. Τσιούτσικας Λουκάς (ιατρός). "Προβληματισμοί περί το θέμα των μεταμοσχεύσεων". Παρακαταθήκη, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2000, τεύχος 14.
20. Πρωτ. Στρατηγόπουλος Κωνσταντίνος, " Στα πρόθυρα μιας 'θεολογίας' της ευθανασίας; 25 ερωτή-ματα ζητούν απάντηση". Παρακαταθήκη, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2002, τεύχος 22.
21. Καθηγ. Ι.Μ.Οσίου Γρηγορίου Αγ. Όρους Γεώργιος Καψάνης. Πρόλογος στο βιβλίο του Καθηγητή Παθολογίας Αθ. Αβραμίδη Μεταμοσχεύσεις Προβληματισμοί και Διλήμματα, ΤΗΝΟΣ 2002.