Μεταμοσχεύσεις και Εγκεφαλικός θάνατος: Θεολογική και Ιατρική παρέμβασις. Αρχιμ.- Ιατρού κ.Λουκά Τσιούτσικα - Πρ. Στεφάνου Στεφοπούλου - Μον. Δαμασκηνού Αγιορείτου

  “Γνώσεσθε τήν ἀλήθειαν, καί ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς” (Ἰω. η΄ 32)

ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ: ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΙΣ

Υπό Αρχιμ. Λουκά Τσιούτσικα - Πρωτοπρεβυτέρου Στεφάνου Στεφοπούλου - Μοναχού Δαμασκηνού Αγιορείτου

  

Είναι γνωστόν ότι η εντυπωσιακή πρόοδος που επέτυχε η σύγχρονη ιατρική επιστήμη σε θέματα που έχουν σχέση με την αρχή, την πα­ράταση ή το τέλος της ζωής του ανθρώπου, όπως π.χ. η υποβοη­θούμενη αναπαραγωγή, η κλωνο­ποίηση, οι πειραματισμοί σε εμβρυ­ϊκά βλαστοκύτταρα, οι μεταμο­σχεύσεις, ως και τα συναφή θέμα­τα του λεγομένου εγκεφαλικού θανάτου και της ευθανασίας, δημι­ουργούν πληθώρα από θεολογικά, ηθικά, κοινωνικά, νομικά και επι­στημονικά διλήμματα.

Με τα θέματα αυτά ασχολήθηκε η Ειδική Συνοδική Επιτροπή Βιοη­θικής της Εκκλησίας της Ελλάδος σε μία επαινετή προσπάθεια διαφωτίσεως της ελληνικής κοινωνί­ας. Πολλές από τις θέσεις της Επι­τροπής, ιδιαίτερα αυτές για τις με­ταμοσχεύσεις και τον εγκεφαλικό θάνατο, δεν μας αναπαύουν, γιατί δεν συμφωνούν με την εκκλησια­στική μας συνείδηση, όπως αυτή διαμορφώθηκε από τη μελέτη του ευαγγελικού και πατερικού λόγου, αλλά και με βασικές ιατρικές θέ­σεις, που ίσχυαν επί αιώνες και ισχύουν ακόμη. Θεωρούμε γι' αυτό επιβεβλημένο να φωτίσουμε και από άλλη πλευρά τα θέματα αυτά, ως μικρή συμβολή στην αντιμετώ­πιση των βιοηθικών διλημμάτων, καταγράφοντας μερικές βασικές θεολογικές και ιατρικές θέσεις.

Α'. Θεολογικές ανθρωπο­λογικές θέσεις

1. Κατά τη διδασκαλία της Εκ­κλησίας ο άνθρωπος κατά την φύση του είναι σύνθετο, μεικτό, όν. Πλά­σθηκε κατ’ εικόνα και ομοίωσιν του Θεού και αποτελείται από την ψυ­χή, που συνιστά το πνευματικό μέ­ρος του ανθρώπου και τον εντάσσει στον πνευματικό κόσμο, και από το σώμα, με το οποίο εντάσσεται στον υλικό, αισθητό κόσμο. 

 Είναι μείξη και κράση πνεύματος και ύλης, «σύνδεσμος της ορατής και αορά­του φύσεως». Και το μεν σώμα είναι υλικό, σύνθετο και φθαρτό, η δε ψυ­χή είναι «ουσία ζώσα, απλή, ασώμα­τος, σωματικοίς οφθαλμοίς κατ' οικείαν φύσιν αόρατος, λογική τε και νοερά, ασχημάτιστος... αθάνα­τος» (Αγ. Ιωάννης Δαμασκηνός). 

Επομένως η ψυχή του ανθρώπου δεν είναι απλή βιολογική ενέργεια του σώματος, όπως είναι των ζώων, τα οποία για τον λόγο αυτό είναι θνητόψυχα, δεν επιβιώνουν μετά τον σωματικό θάνατο, αλλά είναι ουσία αθάνατη με δική της ενέρ­γεια. Ο θάνατος δεν είναι παντελής εξαφάνιση του όλου ανθρώπου, άλλα χωρισμός της ψυχής από το σώμα, το οποίο στη συνέχεια, ως σύνθετο, φθείρεται και διαλύεται, ενώ η ψυχή εξακολουθεί να υπάρ­χει και να ενεργεί· «Ούχ η ψυχή εστιν η αποθνήσκουσα, αλλά δια την ταύτης αναχώρησιν αποθνήσκει το σώμα» (Μ. Αθανάσιος).

2. Σχετικά με τον χρόνο της ενώ­σεως της ψυχής και του σώματος η Εκκλησία δέχεται ότι δημιουργούνται συγχρόνως· «Άμα δε το σώμα και η ψυχή πέπλασται, ου το μεν πρώτον, το δε ύστερον» (Αγ. Ιωάννης Δαμασκηνός). Αυτό ισχύει και για την πλάση κάθε νέου ανθρώ­που· το σώμα και η ψυχή συνυπάρ­χουν «εξ άκρας συλλήψεως». Συνεπώς το έμβρυο είναι πλήρης άνθρωπος, εκ ψυχής και σώματος, και πριν από τον σχηματισμό και τη λει­τουργία του εγκεφάλου. Αυτό κα­ταδεικνύει ότι, όχι μόνο ο εγκεφα­λικός θάνατος άλλα και η παντελής έλλειψη του εγκεφάλου δεν συνε­πάγονται ότι ο ευρισκόμενος στις καταστάσεις αυτές άνθρωπος παύ­ει να είναι έμψυχο και ζωντανό όν.

3. Σχετικά με το που βρίσκεται και πως ενεργεί η ψυχή οι Πατέρες της Εκκλησίας διδάσκουν ότι η ψυ­χή δεν εδρεύει σε συγκεκριμένο όργανο, αλλά ευρίσκεται σε όλα τα σημεία του σώματος, ζωοποιούσα και κινούσα τα μέλη. Κατά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά η ψυχή «συνέχουσα το σώμα, ω και εκτίσθη, πανταχού του σώματός εστίν, ουχ ως εν τόπω ουδ' ως περιεχομέ­νη, αλλ' ως συνέχουσά τε και περιέ­χουσα και ζωοποιούσα τούτο, κατ' εικόνα και τούτ' έχουσα Θεού», κα­τά δε τον Άγιο Ιωάννη Δαμασκηνό «οργανικώ κεχρημένη σώματι και τούτω ζωής αυξήσεώς τε και αισθήσεως και γεννήσεως παρεκτική».

4. Βιολογική ζωή χωρίς την ύπαρξη της ψυχής μέσα στο σώμα δεν νοείται. Στην περίπτωση απο­κοπής, καταστροφής ή νεκρώσεως ενός ζωτικού οργάνου, οπότε ο άνθρωπος επιβιώνει με υποστηρικτικές ενέργειες, εξακολουθεί η ψυχή να παραμένει συνδεδεμένη με το σώμα και να ενεργεί σε άλλα σωματικά όργανα. Στην κατάσταση του εγκεφαλικού θανάτου η ιατρι­κή κατορθώνει με τη βοήθεια της τεχνολογίας να διατηρεί τη βιολο­γική ζωή, αφού ο υπόλοιπος οργα­νισμός, πλην του εγκεφάλου, λει­τουργεί. Η διατήρηση της βιολο­γικής ζωής προϋποθέτει την ύπαρξη της ψυχής μέσα στο σώμα και δείχνει ότι δεν λύθηκε ακόμη ο με­ταξύ τους δεσμός, δεν επισυνέβη δηλαδή οριστικώς και καθ' ολοκλη­ρίαν ο θάνατος. Συνεπώς η διακο­πή της υποστηρικτικής λειτουρ­γίας, ακόμη και με την συγκατάθε­ση του ασθενούς, πολύ περισσότε­ρο η λήψη οργάνων για μεταμό­σχευση από τους «εγκεφαλικά νεκρούς», αποτελούν ενεργητική πρόκληση θανάτου, η οποία κατά την κανονική παράδοση της Εκ­κλησίας ισοδυναμεί με φόνο, και μάλιστα ασθενούς και ανυπερα­σπίστου ανθρώπου κατ' αναλογίαν προς την έκτρωση των εμβρύων.

5. Ειδικώτερα, κατά τον Άγιο Μά­ξιμο τον Ομολογητή, η ψυχή φανερώνεται με το να ενεργεί πάνω στα μέλη του σώματος, ανάλογα με την δυνατότητα που έχουν. Κάθε σω­ματικό όργανο δέχεται εκείνη την ψυχική ενέργεια, την οποία εκ φύ­σεως έχει τη δύναμη να εκφράσει. Όταν δε κάποιο όργανο υποστεί βλάβη, απλώς παύει να εκφράζεται η αντίστοιχη λειτουργία της ψυχής. Έτσι, όταν στον εγκεφαλικό θάνα­το το νευρικό σύστημα, σε ποικίλο βαθμό, δεν λειτουργεί, δεν μπο­ρούμε βέβαια να αντιληφθούμε τις σκέψεις ή τα συναισθήματα, αυτό όμως δεν αποκλείει την ύπαρξή τους στο χώρο της ψυχής. Το πε­ριεχόμενο της συνείδησης παρα­μένει, έστω και αν υπάρχει αδυνα­μία να εκφρασθεί. Στον «εγκεφαλι­κά νεκρό» καταργείται μεν ο προφορικός λόγος, όχι όμως ο ενδιάθετος, ούτε οι άδηλοι λόγοι. Με άλλα λόγια, συνεχίζει να «εργάζε­ται» η νοερά του ενέργεια.

6. Κατά τον Άγιο Ιωάννη Δαμα­σκηνό μέρος της ψυχής, «το καθαρώτατον», είναι ο νους, του οποίου η μεν ουσία ευρίσκεται στην σαρκι­κή καρδιά, χωρίς να περικλείεται από αυτήν σαν σε αγγείο, ούτε πο­λύ περισσότερο να ταυτίζεται με αυτήν, αλλά απλώς την χρησιμο­ποιεί ως όργανο και όχημα, η ενέρ­γειά του όμως στον πεπτωκότα άνθρωπο ευρίσκεται στον εγκέφα­λο· στον κατά φύσιν άνθρωπο πρέ­πει να επανέλθει η ενέργεια του νου στην ουσία της, στην καρδιά, ώστε να παύσει η διάχυση, να ενο­ποιηθεί ο άνθρωπος, για να μπορέ­σει να ενωθεί με το Θεό.

7. Αυτή η πνευματική καρδιά, «ο κρυπτός της καρδίας άνθρωπος» (Απ. Πέτρος), είναι ο χώρος στον οποίο αναπτύσσεται όλη η πνευμα­τική ζωή του ανθρώπου, εκεί ενοικεί η Χάρις του Θεού, δια να τον κα­ταστήσει «ναόν του Αγίου Πνεύμα­τος» (Απ. Παύλος). Εκεί ουσιώνεται και υποστασιοποιείται το ανθρώπινο πρόσωπο, το οποίο ολο­κληρώνεται,  όταν ο άνθρωπος φθάσει στο «καθ' ομοίωσιν». Είναι προφανές, ότι η εσωτερική αυτή πνευματική ζωή του ανθρωπίνου προσώπου, ζωή συνειδητή και χα­ρισματική, μπορεί να είναι ανεξάρ­τητη από τον εγκέφαλο και τις λει­τουργίες του.

8. Η προς τους ανθρώπους χρι­στιανική αγάπη είναι ανιδιοτελής, συνειδητή, και έχει τον χαρακτήρα της θυσίας. Δεν εκτιμάται με την αντικειμενική αξία του προσφερο­μένου ή με την αξία που έχει αυτό για τους αποδέκτες του, αλλά με το πόσο στοιχίζει στον δότη η προ­σφορά του, σύμφωνα και με όσα δι­δάσκει ο Χριστός για το δίλεπτο της χήρας, με το εάν δηλαδή στε­ρείται κανείς κάτι που του είναι χρήσιμο, εάν θυσιάζει κάτι χρήσιμο αυτός, για να ωφεληθεί ο άλλος.  

Εάν όμως ο «εγκεφαλικά νεκρός» είναι νεκρός, η προσφορά των οποιωνδήποτε οργάνων του στε­ρείται του χαρακτήρα της αγάπης, εφ' όσον αυτή δεν του στοιχίζει τί­ποτε, γιατί προσφέρει άχρηστα γι' αυτόν όργανα, δεν στερείται ούτε θυσιάζει κάτι χρήσιμο για τον εαυ­τό του. Πρόκειται για πράξη συμ­φεροντολογική, ιδιοτελή και εγω­ιστική, διότι περιμένει κανείς αμοι­βές και ανταπόδοση εκ μέρους του Θεού, χωρίς να στερηθεί ή να θυ­σιάσει κάτι από τον εαυτό του. 

 Αν­τίθετα οι αρετές της θυσίας και της αγάπης προς τον πλησίον εφαρμό­ζονται απόλυτα στην προσφορά οργάνων από ζώντες δότες, όταν πρόκειται για διπλά όργανα και ιστούς. Προσφέρουν τότε θυσιάζοντες και ελαττούμενοι.

9. Δεν υπάρχει μέχρι σήμερα απόλυτη ομοφωνία των ιατρών διε­θνώς για τον «εγκεφαλικό θάνατο». Πολλοί ιατροί έχουν αναπτύξει έγκυρη και συγκροτημένη επιχει­ρηματολογία, περί του ότι ο «εγ­κεφαλικός θάνατος» δεν συνιστά τον βιολογικό θάνατο. Ημπορεί κα­νείς να υποκαταστήσει το θέλημα του Θεού ή να παρεμποδίσει την θαυματουργική επέμβαση των Α­γίων προς επανόρθωση και θερα­πεία οποιασδήποτε σωματικής βλάβης, ακόμη και εγκεφαλικής; Θα δε­χθεί και θα νομιμοποιήσει η Εκκλη­σία έναν διαφορετικό θάνατο από αυτόν πού διδάσκει επί αιώνες, στηριζόμενη στην Αγία Γραφή και στην Πατερική Παράδοση, παρα­συρόμενη από επισφαλείς παραδο­χές και προσβάλλουσα το «φοβερώτατον μυστήριον του θανάτου»;

10. Η Χριστιανική Ηθική, δε­χόμενη την αλήθεια ότι κύριος της ζωής και του θανάτου είναι μόνον ο Θεός, επαινεί κάθε ιατρική προσπά­θεια, υπέρ της θεραπείας των πά­σης φύσεως ασθενειών· πιστεύουσα ότι η ζωή είναι αγαθό υπέρτατης αξίας, περιμένει από τους ιατρούς να εργάζονται μέχρι τέλους προς διάσωση της ζωής κάθε ανθρώπου, έστω και ανιάτως πάσχοντος και υποφέροντος από τους πόνους, έστω και εάν έχουν νεκρωθεί ζωτι­κά του όργανα, όπως ο εγκέφαλος. Η ασθένεια και ο πόνος παίζουν σπουδαίο παιδαγωγικό και σωτηριώδη ρόλο και πρέπει να αντιμε­τωπίζονται με υπομονή και εμπι­στοσύνη στο θέλημα του Θεού

11. Η έννοια της «εικαζομένης συναινέσεως» του ασθενούς απο­τελεί αυθαίρετη κατάλυση της ε­λευθερίας του ανθρωπίνου προσώ­που. Προβληματική επίσης είναι η κατ' οικονομίαν αποδοχή της «συγ­γενικής εικαζομένης συνειδήσε­ως» και μάλιστα με αγιογραφική θε­μελίωση (Α' Τιμ. 5,8)· η επίκληση λό­γων οικονομικών, συναισθηματικής φορτίσεως, κόπωσης και «ιεράς» συγγενικής μέριμνας δεν έχει καμμία πνευματική θεμελίωση.

12. Εκτιμούμε ότι η βεβιασμένη προσπάθεια της Εκκλησίας να διατυπώνει θέσεις σε όλες τις επιστη­μονικές εξελίξεις, πριν συμφωνή­σουν μάλιστα μεταξύ τους οι επι­στήμονες, οδηγεί σε επικίνδυνη τροχιά εκκοσμίκευσης. Η κοινωνι­κή ευποιία, με τη κοσμική της μορ­φή, θα την οδηγήσει στη δημιουρ­γία εκκλησιαστικών μεταμοσχευτικών κέντρων ή «στρατηγικών συμμαχιών» με κρατικούς και άλ­λους φορείς, με αναπόφευκτη την εξάρτησή της από ιδιοτελή συμφέ­ροντα και επιδιώξεις. Αυτή η εκκοσμίκευση θα οδηγήσει σε περαιτέ­ρω αμφισβήτηση των ηθικών φρα­γμών, σε σχετικοποίηση των αφθάρτων και αιωνίων αληθειών με την θεοποίηση της επιστημονικής έρευνας και σε υποκατάσταση της Ορθόδοξης από την «μηχανιστική ανθρωπολογία».

Β' Ιατρικές θέσεις

1. Η έννοια του εγκεφαλικού θα­νάτου, η οποία το πρώτον εισήχθη στην ιατρική ορολογία και πρακτι­κή το 1968 από την επιτροπή του Harvard, και τα κριτήρια διαγνώσε­ώς του είναι μεταβαλλόμενα με τά­ση περιορισμού τους. Έτσι αρχικά περιελάμβανε την κατάπαυση των λειτουργιών όλου του νευρικού συστήματος, κεντρικού και περι­φερικού. Το 1981 η επιτροπή εμπειρογνωμόνων  του   Προέδρου των ΗΠΑ με τον ενιαίο ορισμό του θανάτου περιόρισε την έννοιά του στη μη αναστρέψιμη παύση όλων των λειτουργιών ολοκλήρου του εγκεφάλου, ενώ από το 1973 στη Μ. Βρετανία και από το 1985 στην Ελλάδα γίνονται αποδεκτά τα κρι­τήρια της Minnesota, με τα οποία ο εγκεφαλικός θάνατος περιορίζε­ται στη μη αναστρέψιμη βλάβη του εγκεφαλικού στελέχους.

2. Οι λόγοι αντικαταστάσεως των κλασικών κριτηρίων προσδιορισμού του θανάτου, που ήσαν η μη αναστρέψιμη διακοπή της ανα­πνευστικής και καρδιακής λει­τουργίας, με το κριτήριο του εγκε­φαλικού θανάτου ομολογείται απ­ερίφραστα από την επιτροπή του Harvard πως ήταν α) ότι οι εγκεφαλικώς νεκροί ασθενείς αποτελούν «φορτίο» για τους οικείους και τα νοσοκομεία και β) ότι εάν εξακο­λουθούσαν να ισχύουν τα παλαιά κριτήρια του ορισμού του θανά­του, θα ήταν δύσκολη η απόκτηση οργάνων για μεταμοσχεύσεις.

3. Η έννοια και τα κριτήρια του εγκεφαλικού θανάτου ορίζονται αυθαίρετα· αυθαίρετη είναι επίσης και η διάγνωσή του, και πολλές φο­ρές επισφαλής, με αποτέλεσμα πε­ριπτώσεις ασθενών που χαρακτηρίστηκαν εγκεφαλικώς νεκροί να αποδειχθεί εκ των υστέρων ότι δεν ήταν τέτοιοι στην πραγματικότητα.

4. Σε εγκεφαλικώς νεκρούς επι­τελούνται πολλές λειτουργίες, ό­πως· α) η καρδιά πάλλει αυτομά­τως, β) οι πνεύμονες ανταλλάσ­σουν το O2 και το CO2, γ) συνήθως υπάρχει επαρκής αγγειακός τό­νος, δ) μερικές φορές η χορηγούμενη τροφή πέπτεται από το γαστρεντερικό σύστημα, ε) τα κύτταρα αφομοιώνουν τις θρεπτι­κές ουσίες, στ) το αίμα κυκλοφορεί και απομακρύνει τα μεταβολικά προϊόντα από τα κύτταρα, ζ) το ήπαρ αποτοξινώνει το αίμα, η) οι νεφροί διατηρούν το ισοζύγιο των υγρών και των ηλεκτρολυτών, θ) το ανοσοποιητικό σύστημα καταπο­λεμεί τις λοιμώξεις, ι) ορισμένοι ενδοκρινείς αδένες εξακολου­θούν να λειτουργούν.  

Όλα αυτά καθώς και η περίπτωση των εμβρύων, στα οποία δεν έχει ακόμη σχη­ματισθεί ο εγκέφαλος, δείχνουν, σαφώς ότι και χωρίς τον εγκέφαλο το σώμα μπορεί να είναι ζωντανός βιολογικά οργανισμός.

 5. Η συνείδηση (με την ιατρική έννοια) διακρίνεται στην εγρήγορση και στο περιεχόμενό της, η ελαττωμένη δε εγρήγορση εμπο­δίζει την εκτίμηση του περιεχομέ­νου της συνείδησης. Επομένως στις περιπτώσεις εγκεφαλικού θα­νάτου, στις οποίες έχει κατασταλεί η εγρήγορση, δεν μπορεί να λεχθεί (τουλάχιστον προς το παρόν) τίπο­τε για το περιεχόμενο της συνεί­δησης. Το να θεωρούνται δε νε­κροί αυτοί πού ευρίσκονται σε θε­ωρούμενη μόνιμη απώλεια της συνείδησης, θα μπορούσε να οδη­γήσει στην φρικτή κατάσταση, τέ­τοιοι άνθρωποι να θάπτονται ή να καίγονται, ενώ αναπνέουν με τη δι­κή τους αυτόματη αναπνευστική λειτουργία.

Συμπέρασμα

Συμπερασματικά και με βάση τα όσα προαναφέρθηκαν:

α) Διαπιστώνουμε ότι ο εγκεφα­λικός θάνατος είναι μία κατάσταση εννοιολογικώς και διαγνωστικώς ρευστή, όλο δε και περισσότερο αμφισβητούμενη. Μάλλον πρόκει­ται για κλινικό κατασκεύασμα που εξυπηρετεί την αποσυμφόρηση των μονάδων εντατικής θεραπείας και την απόκτηση οργάνων για με­ταμόσχευση..

β) Και αν ακόμη ημπορούσε να διαγνωσθεί αναμφισβήτητα ολοσχερής καταστροφή του εγκεφά­λου, αυτό δεν ταυτίζεται με τον σωματικό θάνατο.

γ) Εφ' όσον η εσωτερική συνει­δητή ζωή και το πρόσωπο διατηρούνται, όπως οι Χριστιανοί πι­στεύουμε, και μετά το θάνατο του συνόλου σώματος, δεν έχουμε κανένα λόγο να δεχθούμε ότι αυτά παύουν να υπάρχουν επί νεκρώσε­ως μόνο του εγκεφάλου (εγκεφα­λικού θανάτου).

δ) Επομένως επί εγκεφαλικού θανάτου δεν τίθεται θέμα συνειδη­τής ζωής και προσώπου αλλά το μόνο θέμα είναι εάν εξακολουθεί να υπάρχει η συνάφεια ψυχής και σώματος η οποία όμως (διατήρηση της συνάφειας) καταδεικνύεται από τη ζωή του υπολοίπου σώματος.

ε) Γενικώς είμαστε υπέρ των με­ταμοσχεύσεων. Επειδή όμως θεωρούμε τους ευρισκομένους στην κατάσταση του «εγκεφαλικού θα­νάτου» ασθενείς και όχι νεκρούς, σεβόμενοι πλήρως την ιερότητα, ίσως και κρισιμότητα για το αιώνιο μέλλον, των τελευταίων στιγμών της εντεύθεν του τάφου ζωής των δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε με την από αυτούς αφαίρεση προς μεταμόσχευση των ζωτικών τους οργάνων. 

Η μόνη ηθικά και κοι­νωνικά αδιάβλητη περίπτωση δω­ρεάς οργάνων για μεταμόσχευση είναι η από υγιείς δότες μετα­μόσχευση ιστών ή ενός από τα δι­πλά όργανα, προκειμένου δε περί ασθενών ή τραυματιών δοτών η μεταμόσχευση όσων μπορούν να μεταμοσχευθούν μετά την μόνιμη παύση της καρδιοαναπνευστικής λειτουργίας.

 alopsis.gr