Παρουσιάζει «ρωγμές» η Εκκλησία;
(Απάντηση σε δύο σημεία της ομιλίας του Χρυσόστομου Σταμούλη που έλαβε χώρα στον Άγιο Νικόλαο Ραγκαβά στις 25/5/2018)
Η Εκκλησία περιγράφεται τόσο όμορφα στο κείμενο του θεσσαλονικιού λογοτέχνη και δημιουργού Ν.Γ.Πεντζίκη, το οποίο τιτλοφορείται «ΕΡΩΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ» και αποτελεί κεφάλαιο του βιβλίου ΠΡΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΜΟΝ. Παραθέτουμε αυτούσιες τις πρώτες παραγράφους του.
«Μιὰ ξεχωριστὴ σωματικὴ αἴσθηση, ἐν Καβάλᾳ προσφάτως μ᾿ ἔκαμε νὰ καταλάβω ὅτι ἀγαπῶ τὴν Ἐκκλησία· τὴν Ἑλληνικὴ Ὀρθόδοξο Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ».
Τὴν ἄλλη μέρα ἐξηγοῦσα σὲ φίλους ὅτι ἡ αἰσθηματικὴ αὐτὴ τοποθέτηση ἔλυε ὅλα τὰ προβλήματα, ποὺ μπορεῖ νά ΄χει ὁ ἄνθρωπος.
Ἐκεῖνοι ἔδειξαν πὼς σεβόντουσαν τὰ αἰσθήματά μου σὰν μιὰ ἀπὸ τὶς ἰδιοτροπίες μου, ἀλλὰ δὲν συμφωνῆσαν μαζί μου ὅτι ἡ Ἐκκλησία χωράει τὰ πάντα. Ἀνάφεραν ὅτι, καὶ σὰν ἀρχιτεκτονικὸ κτίσμα καὶ σὰν ἠθικὸς θεσμός, βρισκόταν σὲ παρακμή, στόν τόπο μας σήμερα. Εἶπαν ὅτι οὔτε μιὰ ὄμορφη ἢ ἱστορικὰ σημαντικὴ ἐκκλησία ὑπάρχει, ἐπὶ παραδείγματι στὴν πόλι τους, παρ᾿ ὅλο ὅτι αὐτή, πρώτη σ᾿ ὅλη τὴν Εὐρώπη, ὑποδέχτηκε τὸν Μέγαν Ἀπόστολο τῶν Ἐθνῶν.
Ἐσυνέχισαν τέλος μὲ σχόλια γύρω ἀπὸ τὴ μόρφωση καὶ ἠθικὴ τῶν σημερινῶν ἱερωμένων. Μοῦ θύμησαν τοὺς φίλους καὶ συγγενεῖς ποὺ πέσαν ἀπάνω μου σὰν ἀγάπησα μιὰ κοπέλα, ποὺ κατὰ τὴ γνώμη τους δὲν ἄξιζε.
Συλλογίστηκα λοιπὸν τὸ θάρρος ἔναντι σὲ κάθε συμβατικὴ κοινωνικὴ ἀξιολόγηση, τοῦ Προφήτη Ἀββακούμ, ποὺ παντρεύτηκε πόρνη καὶ δὲν ἐπιχείρησα ν᾿ ἀπαντήσω μὲ λογικές, πιθανές, ὀρθὲς ἀντιρρήσεις. Τὸ ἐναντίον, ὑπερθεμάτισα σὲ ὅσα ἔλεγαν. Μπορεῖ, ἐτόνισα, αὐτὸ ποὺ συνήθως ἐννοοῦμε ὡς Ἐκκλησία, τὸ κτήριο ἢ ὁ κοινωνικὸς θεσμός, οἱ πέτρες καὶ ἡ λάσπη ἢ ὁ κάθε ταλαίπωρος θνητὸς ποὺ τὴν ὑπηρετεῖ, ὄχι μονάχα σήμερα, ἀλλὰ οὐδέποτε νὰ μὴν ὑπῆρξαν ἀξιόλογα. Ἐν συνεχείᾳ μάλιστα, πρὸς ἐπίρρωση τῶν λεγομένων μου, ἐπρόσθεσα καὶ σχετικὰ ἀνέκδοτα ἀπὸ τὴν Ἀπόκρυφη ἱστορία τοῦ Προκοπίου κι᾿ ἀπ᾿ ἄλλους Βυζαντινοὺς Χρονογράφους. Τὸ ζήτημα ὅμως ἐν τέλει, ὑπογράμμισα, δὲν εἶναι νὰ ἐξετάσουμε, ἂν ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι πράττουμε τὸ καλό, παρὰ ἐὰν εἶναι, ναὶ ἢ ὄχι ἀπὸ Θεοῦ καὶ κατὰ συγκατάβαση ἡ Ἐκκλησία μας ἐν Χριστῷ δωρεά, ὅπως καὶ ἡ ὕπαρξή μας, ἀσχέτως ἂν ἡμεῖς διὰ τοῦ παρόντος βίου τὴν κατασπιλώνουμε.
Συνήθως οἱ ἔννοιες ποὺ διατυπώνουμε, σὰν τὶς ἐξισώσεις τῆς ἄλγεβρας μὲ τὶς πολλὲς πιθανὲς λύσεις, ἀποτελοῦν νεφέλωμα θετικῶν ἢ ἀρνητικῶν διαθέσεων καὶ γι᾿ αὐτό, ἐπειδὴ στὴν ἔκφρασή μας δὲν ὑπάρχουν συχνὰ σαφὴ ὅρια, ἡ συζήτηση πέρνει ἄλλο δρόμο ἢ διακόπτεται. Ἔτσι συνέβη καὶ μὲ τοὺς φίλους τῆς Καβάλας. Ἡ σωματικὴ ὅμως αἴσθηση ποὺ ἀνάφερα, περιχαρακώνοντας τὸ σύνολο τῶν διαθέσεων τοῦ ἐσωτερικοῦ νεφελώματος, σὰν κυτταρικὴ μεμβράνη ἀνθεκτικότερη τοῦ πρωτοπλάσματος, ἀναγκάζει τὴ σκέψη μου νὰ συνεχίζει στὸν ἴδιο πάντα δρόμο τὴ συζήτηση. Τὸ δρόμο ποὺ φέρει τὴν ἐπιγραφὴ τοῦ πλάστου Θεοῦ καὶ τέμνεται ἀπὸ τὴν κάθετο τῆς ἁμαρτίας τοῦ αὐτεξουσίου πλάσματος»[1].
Πραγματικά, πρόκειται για έναν υπέροχο ύμνο, ένα ποίημα του Ν.Γ.Πεντζίκη, μια κατάθεση εμπειρίας καρδιακής. Η Εκκλησία χαρακτηρίζεται από εκείνον ως «ἀπὸ Θεοῦ καὶ κατὰ συγκατάβαση [...] ἐν Χριστῷ δωρεά, ὅπως καὶ ἡ ὕπαρξή μας, ἀσχέτως ἂν ἡμεῖς διὰ τοῦ παρόντος βίου τὴν κατασπιλώνουμε». Οπότε, η Εκκλησία είναι Αγία, όπως ομολογεί και το Σύμβολο της Πίστεως, που αντιγράφει ο Πεντζίκης[2], αφού η δωρεά του Θεού ταυτίζεται πάντοτε με το αγαθό.
Συνεπώς, μας άφησε άφωνους ο λόγος του Χρυσόστομου Σταμούλη όταν ερμηνεύοντας το ανωτέρω κείμενο σημειώνει ότι «προσπάθησα να δω, διά του Πεντζίκη, την Εκκλησία ως πόρνη». Για να ρωτήσει, ευθύς αμέσως, την ομήγυρη αν εκπλήσσεται από το γεγονός και να συνεχίσει, λέγοντας ότι: «όλος ο Ισραήλ πορνεύει και ο Χριστός ουσιαστικά “ερωτοτροπεί”, εννοώ» λέγει «με την έννοια της εκστατικής-ερωτικής σχέσης με την πόρνη». Εν συνεχεία, με αφορμή τον ίδιο λόγο του θεσσαλονικιού φαρμακοποιού, ο Σταμούλης αναφέρει τον γάμο του Προφήτη Ωσηέ με πόρνη γυναίκα, σημειώνοντας πως «ο λαός μας λέει ότι όποιος παντρεύεται πόρνη χτίζει Εκκλησία». Ενώ, κατόπιν, αναφέρει ότι επέλεξε το συγκεκριμένο θέμα, προκειμένου να δείξει «με βάση την Πεντζικική σκέψη ότι η Εκκλησία δεν είναι κλειστό club αγίων». «Χωράει τους πάντες και τα πάντα. Και αυτό ήταν που οι φίλοι του (Πεντζίκη) στην Καβάλα, στους οποίους είπε ότι η Εκκλησία χωράει τους πάντες και τα πάντα, δεν μπορούσαν να καταλάβουν, λέγοντας ότι του θύμισαν εκείνο το συγγενολόι, το οποίο κάποτε αντέδρασε απέναντι του, διότι δεν ενέκρινε μια κοπέλα που αγάπησε, γιατί θεωρούσε ότι εκείνη η κοπέλα είχε ρωγμές»[3].
«Η κοπέλα», ερμηνεύει ο Σταμούλης, «είναι η Εκκλησία, η οποία εμπεριέχει τους πάντες και τα πάντα». «Δηλαδή» συνεχίζει, «Εκκλησία […] είναι […] κοινωνία των προσώπων της Αγίας Τριάδος, αλλά είναι και όλος αυτός ο κόσμος, ο οποίος συμμετέχει σ΄έναν τρόπο υπάρξεως». «Και για αυτή την Εκκλησία» ομιλεί και λέγει «πως αυτή η Εκκλησία μπορεί να είναι και πόρνη». «Τί σημαίνει πορνεία;», ερωτά, για ν’ απαντήσει ο ίδιος, η «άρνηση της σχέσης, δηλαδή, το πρόσωπο που αρνείται τη σχέση πορνεύει». «Μην πάτε σε ηθικιστικά σχήματα», σημειώνει, καλώντας ταυτόχρονα την ομήγυρη, να κατευθυνθεί «στον οντολογικό χαρακτήρα των πραγμάτων». Συνεχίζοντας, λέγει ότι: «η πορνεία στην Εκκλησία, κατά Χρυσόστομο, δεν είναι η είσοδος σε άλλο σώμα, αλλά η πλεονεξία». «Η πορνεία», συμπληρώνει ο Σταμούλης, «θεωρείται ως τέτοια, μόνο όταν είναι στοιχείο πλεονεξίας». Για να καταλήξει: «Στην Παλαιά Διαθήκη υπήρχαν πολυγαμικές σχέσεις»[4].
Θέλοντας να ερμηνεύσουμε το κείμενο του Πεντζίκη, κατανοούμε το λόγο του, ότι ακόμη και αν κάποιοι θεωρούν πως η Εκκλησία δεν αξίζει (όπως η περίπωση της κοπέλας που γνώρισε εκείνος) ή ακόμα χειρότερα αν νομίζουν ότι η Εκκλησία είναι τελευταία στην κοινωνική κατάταξη, χωρίς υπόληψη, όπως η πόρνη γυναίκα, που νυμφεύθηκε ο Προφήτης Ωσηέ, αυτό δεν αλλοιώνει τον χαρακτήρα της Εκκλησίας που, κατά Πεντζίκη, είναι «ἀπὸ Θεοῦ καὶ κατὰ συγκατάβαση [...] ἐν Χριστῷ δωρεά, ὅπως καὶ ἡ ὕπαρξή μας, ἀσχέτως ἂν ἡμεῖς διὰ τοῦ παρόντος βίου τὴν κατασπιλώνουμε».
Η Εκκλησία, άλλωστε, δεν «παρουσιάζει ρωγμές» από τις αμαρτίες των πιστών, όπως για παράδειγμα την πνευματική πορνεία, για την οποία μιλά ο Σταμούλης, (Εμπλέκει, μάλιστα, περιέργως και το όνομα του αγίου Ιωάννη Χρυσόστομου, λέγοντας ότι δήθεν, κατά τον άγιο, η πορνεία θεωρείται ως αμαρτία μόνον όταν είναι στοιχείο πλεονεξίας. Αλήθεια, πότε η πορνεία δεν αποτελεί στοιχείο πληθυντικού αριθμού, αφού ακυρώνει την ευλογημένη ένωση του γάμου, το «καὶ ἔσονται οἱ δύο εἰς σάρκα μίαν»;[5] Όσο για την πολυγαμία της Παλαιοδιαθηκικής περιόδου εξηγείται λόγω της τότε στέρησης της θείας χάριτος, η οποία αντιθέτως παρέχεται πλουσίως στην Καινή Διαθήκη με την ευλογημένη μονογαμία, δηλαδή την ένωση ανδρός και γυναικός στο ιερό μυστήριο του γάμου). Για αυτό κατά τον Απόστολο Παύλο, η Εκκλησία δεν φέρει «σπίλον ἢ ρυτίδα ἤ τι τῶν τοιούτων», αλλά είναι «ἁγία καὶ ἄμωμος»[6]. Οπότε, η ερμηνευτική του Σταμούλη δεν εδράζεται στην εννοιολογία του Πεντζικικού κείμενου.
Σε καμία περίπτωση ο εκ Θεσσαλονίκης δημιουργός δεν χαρακτηρίζει την Εκκλησία, εξαιτίας της άρνησης κάποιων μελών της για σχέση, ως «πόρνη». Μάλιστα, όταν μιλά σε άλλο σημείο για τον Προφήτη Ωσηέ τονίζει ότι «διέκρινε τὸν πορνικὸ καὶ ψευδῆ χαρακτήρα κάθε ἐν κόσμῷ ἐξουσίας»[7]. Γεγονός που φανερώνει την ταύτιση, εκ μέρους του φαρμακοποιού, ψεύδους και πορνείας. Ένα μόνο τονίζει ο Πεντζίκης σε όλα τα κείμενά του, μετά τη βιωματική ένταξή του στο γεγονός της Εκκλησίας, όπως και στο εν λόγω («ΕΡΩΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ»), ότι η Εκκλησία παραμένει πάντοτε Αγία, άσχετα με τις αμαρτίες που διαπράττουν τα μέλη της. Τουτέστιν, οι αμαρτίες των πιστών δεν αποτελούν «ρωγμές» της Εκκλησίας.
Η κοπέλα που γνώρισε ο Πεντζίκης την οποία κάποιοι φίλοι και γνωστοί του δεν ενέκριναν, γιατί όπως λέει «κατά τη γνώμη τους δεν άξιζε», σύμφωνα με την ερμηνευτική του Σταμούλη «παρουσίαζε ρωγμές». Από που εξάγεται αυτό το συμπέρασμα; Όταν στο κείμενό του ο Πεντζίκης λέγει ότι εκείνοι εξέφρασαν τη γνώμη τους, χωρίς να σημαίνει ότι ήταν η ορθή. Το ίδιο ισχύει και για το παράδειγμα της πρώην πόρνης και κατόπιν γυναίκας του Προφήτη Ωσηέ. Οπότε, τα όποια αμαρτήματα των μελών της Εκκλησίας δεν αλλοιώνουν την αγιότητά της, γιατί σύμφωνα με τα γραφόμενα του φαρμακοποιού: «Τὸ ζήτημα [...] δὲν εἶναι νὰ ἐξετάσουμε, ἂν ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι πράττουμε τὸ καλό, παρὰ ἐὰν εἶναι, ναὶ ἢ ὄχι ἀπὸ Θεοῦ καὶ κατὰ συγκατάβαση ἡ Ἐκκλησία μας ἐν Χριστῷ δωρεά, ὅπως καὶ ἡ ὕπαρξή μας, ἀσχέτως ἂν ἡμεῖς διὰ τοῦ παρόντος βίου τὴν κατασπιλώνουμε». Συνεπώς, το λεχθέν υπό του Σταμούλη ότι: «όλος ο Ισραήλ πορνεύει και ο Χριστός ουσιαστικά “ερωτοτροπεί”» εννοώντας, όπως λέγει «με την έννοια της εκστατικής-ερωτικής σχέσης με την πόρνη» συνιστά πλήρη αλλοίωση της Ορθόδοξης Εκκλησιολογίας.
Όσο για το λόγο του Σταμούλη ότι δήθεν ο άγιος Χρυσόστομος σημειώνει πως η πορνεία στην Εκκλησία δεν είναι η είσοδος σε άλλο σώμα, αλλά η πλεονεξία και ότι η πορνεία θεωρείται ως τέτοια μόνο όταν είναι στοιχείο πλεονεξίας, θα χρησιμοποιήσουμε μόνο μερικά χωρία του μεγάλου Πατρός, προκειμένου εκείνος να απαντήσει σχετικά. Λέγει, λοιπόν, για τον γάμο ο άγιος Ιωάννης: «Οὐ γὰρ πονηρὸν ὁ γάμος πρᾶγμα, ἀλλὰ πονηρὸν ἡ μοιχεὶα, πονηρὸν ἡ πορνεία‧ γάμος δὲ πορνείας ἀναιρετικὸν φάρμακον»[8]. Για την επιθυμία σημειώνει: «ἡἐπιθυμία ἁμαρτία μὲν οὐκ ἔστιν· ὅταν δὲ εἰς ἀμετρίαν ἐκπέσῃ εἴσω τῶν τοῦ γάμων νόμων οὐκ ἐθέλουσα μένειν, ἀλλὰ καὶἀλλοτρίαις ἐπιπηδῶσα γυναιξί, τότε λοιπόν μοιχεία τὸ πρᾶγμα γίνεται, ὰλλ’ οὐ παρὰ τὴν ἐπιθυμίαν, ἀλλὰ παρὰ τὴν ταύτης πλεονεξίαν»[9]. Η επιθυμία εντός γάμου δεν είναι αμαρτία. Μόνο η εκτός γάμου επιθυμία, που γεννά την πλεονεξία είναι μοιχεία, σύμφωνα πάντα με τον άγιο Χρυσόστομο.
Στον Περί Μετανοίας λόγο του σχολιάζοντας το Κυριακό λόγιο «Πᾶς ὁ ἐμβλέψας γυναῖκα πρὸς τὸ ἐπιθυμῆσαι αὐτῆς, ἤδη ἐμοίχευσεν αὐτὴν ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ»[10], λέγει ότι όχι μόνο τό νόσημα «ἀλλὰ καὶ τὴν ῥίζαν ἀναιρεῖ τοῦ νοσήματος‧ ῥίζα γὰρ μοιχείας ἐπιθυμία ἀκόλαστος», για να συμπληρώσει: «διὸ οὐ μοιχείαν κολάζει μόνον, ἀλλὰ καὶ ἐπιθυμίαν, τὴν τῆς μοιχείας μητέρα». Συνεχίζοντας, τονίζει: «Οὔτω καὶ οἱ ἰατροὶ ποιοῦσιν‧ οὐ πρὸς τὰ νοσήματα ἵστανται μόνον, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὰς αἰτίας αὐτάς»[11].
Από τα ανωτέρω παρατιθέμενα καταλαβαίνουμε: α) ότι η Εκκλησία, κατά τον Ν.Γ. Πεντζίκη, σε καμία περίπτωση δε φέρει πάνω της, ως τραύματα («ρωγμές»), τις αμαρτίες των πιστών, παραμένοντας εσαεί «ἁγία καὶ ἄμωμος»[12], ως «ἀπὸ Θεοῦ καὶ κατὰ συγκατάβαση [...] ἐν Χριστῷ δωρεά»[13] και β) ότι ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος όχι μόνο την πορνεία και τη μοιχεία αναφέρει ως ακολασία, αλλά και την εκτός γάμου επιθυμία, όπως ακριβώς λέγει η Καινή Διαθήκη.
Καταληκτικώς, παραθέτουμε έναν ακόμη υπέροχο λόγο του Πεντζίκη για την Εκκλησία: «Ἐπανέρχομαι στὴν ἔννοια τῆς φωλιᾶς», τονίζει και συνεχίζει: «Ἡ φωλιὰ ὡς ἐκκλησία, χῶρος σωτηρίου προσφυγῆς καὶ ἀσφαλοῦς ἀνάπαυσης τοῦ ἐν ἁμαρτίαις διαβιοῦντος θνητοῦ»[14]. Θέλουμε να τονίσουμε πως η σωτήρια προσφυγή και η ασφαλής ανάπαυση δεν προσφέρονται σε ένα πλοίο με «ρωγμές», αλλά σε ένα ακέραιο σκάφος. Εξάλλου, σε κανένα κείμενο των Πατέρων η Εκκλησία δεν αναφέρεται ως «πόρνη», με την πνευματική σημασία «άρνησης της σχέσης» από κάποια μέλη της. Οπότε, σε καμία περίπτωση ο Πεντζίκης, που θέλει το «πρόσωπό» του «ν’ ἀποβεῖ μιὰἐπανάληψη τοῦ βίου τῶν πρὸ» αυτού «Ἁγίων Πατέρων»[15], δεν μπορεί να ερμηνευθεί με αυτόν τον αυθαίρετο τρόπο. Ένα μόνο εύχεται και ομολογεί: «Ὁ λαμπρότερος στέφανος εἶναι ν’ ἀξιωθῶ ν’ ἀνήκω τελείως στὴν ὑπηρεσία τῆς Ἐκκλησίας»[16].
Αναστάσιος Ομ. Πολυχρονιάδης, δρ. θεολογίας ΑΠΘ
[1] Ν.Γ.ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ, ΠΡΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΜΟΝ, ΙΝΔΙΚΤΟΣ, ΑΘΗΝΑ 32007, σ. 81-82.
[2] Ν.Γ.ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ, ΑΡΧΕΙΟΝ, ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ, ΑΘΗΝΑ, 1974, σ. 164-165.
[3]ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΣΤΑΜΟΥΛΗΣ, «ΤΟ ΡΙΣΚΟ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ- ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ», https://www.youtube.com/watch?v=TqeuKnPTJ2I, 2/6/2018, (από 27:54 έως 30:19 λεπτά).
[4]ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΣΤΑΜΟΥΛΗΣ, «ΤΟ ΡΙΣΚΟ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ- ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ, (από 29:18 έως 30: 19 λεπτά).
[5]ΚΑΤΑ ΜΑΡΚΟΝ, 10, 7.
[6]ΠΡΟΣ ΕΦΕΣΙΟΥΣ, 5, 27.
[7]Ν.Γ.ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ, ΑΡΧΕΙΟΝ, σ. 148: «Σχόλιο στὸν Προφήτη Ὡσηέ. Ὑπογραμμίζεται ἡ δυνατότητα ποὺἔχει ὁ ἄνθρωπος νὰ διακρίνει τὰ ἐλευσόμενα καὶ τὰ τῆς ἐπέκεινα ζωῆς, ἐκ τῆς ἐνατενίσεως τῶν παρόντων. Ὁ Προφήτης διέκρινε τὸν πορνικὸ καὶ ψευδῆ χαρακτήρα κάθε ἐν κόσμῷ ἐξουσίας. Ἐνθυμούμενος μιὰ δωδεκάδα λεβεντόκορμες βαλανιδιές, ποὺ εἶχε δεῖ καὶ μετρήσει σὲ κάποια τοποθεσία, μίλησε γιὰ τοὺς Μαθητές, τοῦ ἀναμενόμενου τότε καὶ λαβόντος σάρκα κατόπι Θεοῦ».
[8]ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, «EΙΣ ΤΟ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΟΝ ΡΗΤΟΝ Διὰ δὲ τὰς πορνείας ἕκαστος τὴνἑαυτοῦ γυναῖκαἐχέτω», PG 51, 210.
[9]ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΡΟΣ ΡΩΜΑΙΟΥΣ ΕΠΙΣΤΟΛΗΝ, ΟΜΙΛΙΑ 13, PG. 60, 508.
[10]ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ, 5, 28.
[11]PG 49, 316 ‧πρβλ. ΣΠΥΡΟΣ ΤΣΙΤΣΙΓΚΟΣ, ΤΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΚΟ ΗΘΟΣ, Π. ΠΟΥΡΝΑΡΑΣ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2001, σ. 62.
[12]ΠΡΟΣ ΕΦΕΣΙΟΥΣ, 5, 27.
[13] Ν.Γ. ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ, ΠΡΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΜΟΝ, σ. 82.
[14]Ν.Γ. ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ, ΟΜΙΛΗΜΑΤΑ, ΑΚΡΙΤΑΣ, ΑΘΗΝΑ 21992, σ. 167.
[15]Ν.Γ. ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ, ΟΜΙΛΗΜΑΤΑ, σ. 63.
[16]Ν.Γ. ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ, ΟΜΙΛΗΜΑΤΑ, σ. 63.