Μητροπολίτης Φλωρίνης π. Αυγουστίνος Καντιώτης:
"Η βλασφημία οργιάζει εν τω Έθνει ημών, και ημείς μένομεν αναίσθητοι. Ταλαίπωροι! Ένα κρούσμα μεταδοτικής νόσου εάν ηκούετο εις μιαν πόλιν της Ελλάδος, όλη η επιστήμη θα εκινείτο δια να το εξαλείψη. Αλλʼ ιδού, όλη η Ελλάς είνε ακάθαρτος. Δεν υπάρχει χώρος καθαρός από την βλασφημίαν. Και όμως πολλά σπίτια, πολλά χωρία, πολλαί πόλεις της Πατρίδος μας θα είχον καθαρισθή από την επάρατον αυτήν επιδημίαν της γλώσσης, εάν είχομεν Χριστιανούς, οι οποίοι θα ειργάζοντο όπως ειργάσθη ο εκ Φτελιάς Κοζάνης ζηλωτής χριστιανός Κωνσταντίνος Κελεσίδης."
Α † Ο
Α + Ο. Τι σημαίνει η περίεργος αυτή επιγραφή του άρθρου; Αλλά πριν, αγαπητοί, δώσωμεν την εξήγησιν του συμπλέγματος των δύο αυτών ψηφίων της Ελληνικής αλφαβήτου, που έχουν εν μέσω αυτών τον Τίμιον Σταυρόν, ας γράψωμεν ολίγας γραμμάς σχετικώς με την αιτίαν, η οποία εδημιούργησε τα Α † Ο.
Προ 40 ετών εις την Μακεδονίαν μας, την αλύτρωτον τότε θυγατέρα της Ελλάδος, ανθούσε το ουράνιο φυτόν, που λέγεται ευσέβεια. Εμοσχοβόλει ο τόπος. Υπήρχε φόβος Θεού. Το όνομα του Κυρίου ήτο λατρευτόν. Και μόνον η καμπάνα, που εκτύπα εις την σκλαβωμένην χώραν, έκαμνε τους Μακεδόνας να ριγούν από συγκίνησιν, και από τα βάθη της καρδίας των μυστικαί προσευχαί νʼ ανέρχωνται προς τον Πλάστην˙ «Κύριε! Ίδε την κάκωσιν του λαού σου. Ελευθέρωσε μας. Ένωσε και πάλιν την Μακεδονίαν με την μητέρα Ελλάδα». Οι Μακεδόνες προσηύχοντο. Προσηύχοντο ημέραν και νύκτα. Προσηύχοντο με δάκρυα, και τα πύρινα δάκρυα των ανεμίγνυον με τα αίματα των ηρωϊκών παιδιών της Μακεδονίας, που εθυσιάζοντο δια την πίστιν του Χριστού. Εις την μαρτυρικήν αυτήν γην ουδείς εβλασφήμει τα Θεία. Να βλασφημήση; Αλλά θα ήτο προτιμότερον να πέσουν επάνω του τα Μακεδονικά βουνά και να τον συνθλίψουν, παρά να βλασφημήση και νʼ αντικρύση την αγανάκτησιν όλων των συγχωριανών του, και αυτών των στενοτέρων συγγενών του. Χίλια στόματα θα ήνοιγον δια να διαμαρτυρηθούν δια μίαν και μόνον βλασφημίαν και νʼ ανακαλέσουν τον ασεβή εις την θέσιν του. Και αυτοί ακόμα οι αλλόθρησκοι κατακτηταί της Μακεδονίας, οι προσκυνούντες την ημισέληνον, ησθάνοντο αποτροπιασμόν όταν ήκουονβλασφημίαν, και επέπληττον και ετιμώρουν τους βλασφήμους.
Μέσα εις την ατμόσφαιραν αυτήν του αγνού πατριωτισμού και της πατρώας ευσεβείας έζη η ψυχή των Μακεδόνων. Όλοι ανέμενον την ευλογημένην ημέραν της ελευθερίας. Και η ελευθερία ήλθεν. Η ημισέληνος έπεσεν. Ο Σταυρός υψώθη. Η γαλανόλευκος σημαία ανυψώθη εις τον Λευκόν Πύργον της Θεσσαλονίκης και εις όλα τα φρούρια και τας επάλξεις της Μακεδονίας. Οι υπόδουλοι Μακεδόνες εσκίρτων από χαράν, έσχιζον τα φέσια, εζητωκραύγαζον και ενηγκαλίζοντο αλλήλους ψάλλοντες το «Χριστός ανέστη» . Ανέπνεον ελεύθεροι. Αλλόφυλοι δεν επάτουν πλέον την ιεράν γην των προγόνων των. Η φωνή του Χότζα δεν ηκούετο πλέον από τους μιναρέδες. Η Ορθόδοξος πίστις, υπέρ της οποίας επί πέντε αιώνας υπέστησαν τα πάνδεινα, ανέμενον τώρα να τιμηθή, να λαμπρυνθή από το Ορθόδοξον Βασίλειον της Ελλάδος, του οποίου η σημαία, το στέμμα, η σφραγίς, τα πηλίκια των αξιωματικών και στρατιωτών, τα πάντα, έφερον το έμβλημα της Χριστιανοσύνης, τον τίμιον Σταυρόν.
Αλλʼ οι κάτοικοι των νέων μερών, των οποίων τα μέτωπα έδρόσιζεν η αύρα της ελευθερίας, από τας πρώτας ημέρας της απελευθερώσεως εδοκίμασαν σειράν απογοητεύσεων. Η πρώτη, η μεγίστη απογοήτευσις˙ Εγκαθίσταντο αι δημοσίαι αρχαί και εξουσίαι του νέου Βασιλείου; Μετέβαινον ο ιερεύς, ο διδάσκαλος, οι πρόκριτοι του χωρίου δια να χαιρετήσουν εν τω προσώπω των κρατικών οργάνων την Ελλάδα, και ήκουον εκεί τας πρώτας βλασφημίας, αι οποίαι εμόλυνον τον αέρα της Μακεδονίας. Ήκουον τον αστυνόμον να βλασφημή τους χωροφύλακας, τον αξιωματικόν τους στρατιώτας, τον νομάρχην τους υπαλλήλους του, τον… Και ποιος δεν εβλασφήμει; Τι φρίκη! Αλλά την στιγμήν που οι Χριστιανοί της Μακεδονίας ήκουν τας βλασφημίας που εξήρχοντο ως ακάθαρτος ποταμός από τα στόματα των υπαλλήλων του Ορθοδόξου Βασιλείου, την στιγμήν εκείνην, υφίσταντο ένα μεγάλον κλονισμόν. Εσείοντο τα θεμέλια τηςψυχής των. Επλήττοντο εις τα ιερώτερα αισθήματα των, και διηρωτώντο και έλεγον˙ «Αυτή είνε η Ελλάς του Ορθοδόξου Βασιλείου που με τόσην λαχτάραν αναμένομεν; Αυτοί, που βλασφημούν εμπρός εις τας γυναίκας και τα παιδιά μας ό,τι ιερότερων έχομεν, είνε Έλληνες; Αλλʼ αυτοί ως προς την Θρησκείαν είνε χειρότεροι και από τους Τούρκους. Τούρκον δεν ηκούσαμεν ποτέ να βλασφημή το Κοράνιον, τον Μωάμεθ, τον Αλλάχ. Ενώ αυτοί ημέραν και νύκτα περιυβρίζουν με τας χυδαιοτέρας των φράσεων τα ιερά και όσια. Αλλοίμονον! Συμφορά μεγάλη θα μας εύρη».
Δυστυχώς η Ελλάς ως κράτος, από τας πρώτας ημέρας της εγκαταστάσεως της εις τας νέας χώρας, δεν έδωσεν ιδιαιτέραν προσοχήν. Δεν έθεσε γερά θεμέλια δια να οικοδομήση το εθνικόν της οικοδόμημα. Δεν εδίδαξε την ευσέβειαν, η οποία, κατά τους προγόνους μας, είνε η πρώτη των αρετών, η ρίζα και το θεμέλιον της ευδαιμονίας των λαών. Τουναντίον, και ο τελευταίος υπαλληλίσκος ήνοιγε πελώριον το στόμα του δια να υβρίση τον Θεόν. Και ο λαός, με τας φρικτάς βλασφημίας, που ήκουε καθημερινώς, εδιδάσκετο να μη σέβεται τον Θεόν. Αλλʼ ένας λαός, ο οποίος άνωθεν λαμβάνει τοιαύτα μαθήματα ασεβείας, διατί να παραξενευώμεθα, εάν αύριον επαναστατήση, αρπάξη τα ρόπαλα και θραύση τας κεφαλάς των ασεβών αρχόντων; Εάν τον ερωτήσωμεν διατί δεν υπακούει εις τους νόμους, διατί δεν πειθαρχεί εις τας αρχάς και εξουσίας της Πατρίδος, αυτός ο αμαθής λαός θα μας απαντήση˙ «Αυτοί δεν σέβονται τον Θεόν που κυβερνά το σύμπαν, και εγώ θα σεβασθώ αυτούς; Αυτοί με τας βλασφημίας των εκρήμνισαν εις την ψυχήν μου ό,τι ιερόν και όσιον είχον, εξηυτέλισαν την έννοιαν της πειθαρχίας, με εδίδαξαν την αναρχίαν, και με το παράδειγμα των με εξώθησαν προς παν είδος εγκλήματος και ατιμίας»…
Οι αρχαίοι πρόγονοι μας εκείνον, ο οποίος ασεβώς εξεφράζετο περί της Θεότητος, εθεώρουν ως τον φοβερώτερον εχθρόν της Πατρίδος. Ο ασεβής διαλύει το έθνος όσον ουδείς άλλος.
Να είπωμεν τώρα τι το φρικτώτερον; Όταν τονΣεπτέμβριον του 1922 δια τας αμαρτίας όλων μας συνέβη η μεγάλη εθνική συμφορά της Μ. Ασίας και οι αδελφοί μας Έλληνες συνέρρεον εις τας παραλίας και επεβιβάζοντο εις τα ατμόπλοια, τότε εκεί, μέσα εις τα Ελληνικά πλοία που θα τους μετέφερον εις την ελευθέραν Πατρίδα, οι Χριστιανοί του Πόντου και της Καππαδοκίας ήκουον δια πρώτην φοράν την βλασφημίαν. Ήκουον τους αξιωματικούς και στρατιώτας, τους πλοιάρχους και τους ναύτας των Ελληνικών πλοίων να βλασφημούν, πολλά δε επεισόδια συνέβησαν τότε, διότι οι Χριστιανοί της Μ. Ασίας, με ακμαίον το θρησκευτικόν συναίσθημα, δεν ηνείχοντο να ακούουν τους ομοθρήσκους των να βλασφημούν το όνομα του Χριστού, που δεν εβλασφήμουν ούτε οι αλλόθρησκοι Τούρκοι. Οι πρόσφυγες ήκουον τας βλασφημίας, ανεστέναζον και έλεγον˙ «Που πάμε; Εις το βασίλειον του Χριστού, ή εις το βασίλειον του Αντιχρίστου; Αλλοίμονον! Με τοιούτον λαόν, που βλασφημεί τα Θεία, νέαι συμφοραί θα μας εύρουν εκεί».
Ω Τριάς Αγία! Εξομολογούμεθα ενώπιον σου. Δεν αιτιώμεθα άλλους. Ημείς είμεθα οι κυρίως υπαίτιοι των συμφορών μας. Ημείς εφέραμεν την Πατρίδα μας εις το χείλος της αβύσσου. Την εφέραμεν με τα αμαρτήματα μας, και προ παντός με τας φρικτάς βλασφημίας, τας οποίας ουδέν άλλο έθνος της υφηλίου εκστομίζει. Ούτε οι Κάφροι και οι Καννίβαλοι δεν βλασφημούν τους θεούς των…
Ούτως η Μακεδονία έμαθε και αυτή να βλασφημή, και η βλασφημία έφθασε μέχρι της τελευταίας καλύβης της Πίνδου. Τρίζουν τώρα τα κόκκαλα των νεομαρτύρων δια την ασέβειαν αυτήν των τέκνων της.
Αλλά τι το όφελος να διαπιστώνωμεν μίαν θλιβεράν κατάστασιν, χωρίς να λαμβάνωμεν κατάλληλα μέτρα προς αντιμετώπισην της;
Τον Σεπτέμβριον του 1947, εξ αφορμής μιας βλασφημίας, την οποίαν ήκουσα εις κεντρικήν οδόν της Πτολεμαΐδος, πόλεως της Δ. Μακεδονίας, εκάλεσα τον λαόν εις εσπερινόν κήρυγμα, ωμίλησα κατά του φρικτού αμαρτήματος, εξέδωκα ειδικόν φυλλάδιον, ομάς δε Χριστιανών νέων της Κοζάνης ετύπωσεν αντιβλασφημικάς πινακίδας, αι οποίαι ανηρτήθησαν παντού.
Μεταξύ των άλλων μέτρων προς περιορισμόν της επιδημίας υπεδείξαμεν, όπως και εις το μικρότερον χωρίον της Χώρας μας ιδρυθή μία αντιβλασφημική ομάς, η οποία συστηματικώς θα εργάζεται κατά της βλασφημίας. Η ιδέα αυτή, η οποία ερρίφθη από του άμβωνος, δεν έμεινε μόνον εις το τόπον, εις τον οποίον εκηρύχθη. Η ιδέα εταξίδευσε… Πολλοί που την ήκουσαν ύψωσαν τους ώμους των και είπον˙ «Ο κόσμος, όπως κατήντησε, δεν διορθώνεται πλέον». Αλλʼ η ιδέα, αφού επέρασεν από ψυχράς και αδιαφόρους καρδίας και αφήκεν αυτάς ασυγκινήτους, έφθασε και εις ένα χωρίον της επαρχίας Κοζάνης. Φτελιά το όνομα του. 40 περίπου οικογένειαι αποτελούν το μικρόν αυτό χωρίον. Οι κάτοικοι προέρχονται από την Σεβάστειαν του Πόντου, όπου την 9ην Μαρτίου του 320 μ.Χ. Εμαρτύρησαν οι άγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες. Εις το χωρίον αυτό κατώκει ένας νέος ονόματι Κωνσταντίνος Σ. Κελεσίδης, γεωργός το επάγγελμα, με ελαχίστην γραμματικήν μόρφωσιν. Ο νέος ούτος ήκουσε την ιδέαν και ηλεκτρίσθη ολόκληρος. Έκτοτε δεν ηδύνατο να ησυχάση με την σκέψιν, ότι απόγονοι αυτοί των Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, οι οποίοι γυμνοί επροτίμησαν να κρυσταλλώσουν επάνω εις την παγωμένην λίμνην της Σεβαστείας, παρά νʼ αρνηθούν και να βλασφημήσουν τον αληθινόν Θεόν, είχον φθάσει εις τοιούτον κατάντημα, ώστε χωρίς διωγμόν νʼ αρνούνται τώρα και να βλασφημούν τον Κύριον. Έκλαιε δια την αμαρτίαν αυτήν των συμπατριωτών του. Φωτιά ήναψεν εις την καρδίαν του. Μία ορμή θεία τον έσπρωχνε να ομιλήση εις τους συγχωριανούς του και με δάκρυα να τους παρακαλέση να παύσουν να βλασφημούν τον Θεόν. Προς τούτο συνεβουλεύθη τον ζηλωτήν εφημέριον του χωρίου του, έλαβε την ευλογίαν του και ήρχισε να εργάζεται. Εύρε και άλλους νέους ομοψύχους και ίδρυσε την πρώτην Αντιβλασφημικήν Ομάδα, της οποίας τα μέλη φέρουν σήμα με τα αρχικά γράμματα και τον τίμιον Σταυρόν εις το μέσον των δύο γραμμάτων˙ Α † Ο.
Ο Κωνσταντίνος Κελεσίδης εφλέγετο από τον άγιον πόθον να ίδη την Πατρίδα του καθαράν από το αίσχος αυτό της βλασφημίας. Και, αφού με την βοήθειαν του Θεού κατώρθωσε να σβήση ολοτελώς την βλασφημίαν μέσα εις το χωρίον του, επεξέτεινε την δράσιν του και εις τα πέριξ χωρία. Τα επισκέπτετο. Ωμίλει εις τους χωρικούς δια την αγάπην του Ουρανίου Πατρός, δια την αχαριστίαν των παιδιών του, των σημερινών Χριστιανών, δια την ασέβειαν που είχε άλλοτε η Πατρίς μας, και με τα απλά του λόγια, που ήσαν θερμά σαν την φωτιά, τους έκαμνε να κλαίουν, να μετανοούν διʼ όσας βλασφημίας είχον είπει μέχρι τότε, και με νηστείας και προσευχάς να ζητούν το έλεος του Θεού και νʼ αποφασίζουν του λοιπού να μη βλασφημούν. Νέοι ετάσσοντο κάτω από την σημαίαν της Αντιβλασφημικής του Ομάδος. Πυρήνες ιδρύοντο εις τα χωρία. Ο μικρός ιεραπόστολος εκράτει βιβλίον, εις το οποίον είχε σημειώσει τα ονόματα εκείνων, οι οποίοι εις κάθε χωρίον απεφάσιζον να ζήσουν κατά τον Νόμον του Θεού, μακράν από κάθε ύβριν και βλασφημίαν.
* *
*
Αδελφέ Κωνσταντίνε! Πίστευσον, ότι ως ιεροκήρυξ σε ζηλεύω. Δυστυχώς από δύο ετών (*) είμαι δέσμιος. Δεν δύναμαι, όπως συ, να περιοδεύσω την ύπαιθρον της Μακεδονίας διότι… Μη θέλετε να μάθετε την αιτίαν, διότι και αι πέτραι του Βουρίνου όρους θα σεισθούν. Δάκρυα έρχονται εις τους οφθαλμούς μου όταν πληροφορούμαι την δράσιν σου. Εάν ήμην ελεύθερος, ως ιεροκήρυξ θα σε συνώδευον εις όλην την ιεραποστολικήν περιοδείαν σου και θα εφθάνομεν μαζί μέχρι των κορυφών του Βερμίου και των Πιερίων και παντού θα εξηπλώνομεν το ευλογημένον δίκτυον της Αντιβλασφημικής Ομάδος. Ό,τι έπρεπε να πράξουν αρχιερείς, ιεροκήρυκες και θεολόγοι, οι οποίοι λιμνάζουν εις τας πόλεις, το πράττεις συ. Συ χωρίς μεγάλας θέσεις, χωρίς μισθούς, χωρίς διπλώματα εργάζεσαι δια να επαναφέρης εις την μάνδραν του Χριστού τα πρόβατα, τα οποία, αλλοίμονον, άλλοι με την αντιχριστιανικήν ζωήν των αφήκαν να διασκορπισθούν εις τα τέσσερα σημεία του ορίζοντος και κινδυνεύουν να γινούν βορά των λύκων.
Ελλάς, χαίρε! Νέον είδος ιεροκηρύκων ήρχισε να εμφανίζεται εις την μαρτυρικήν σου γην. Αυτοί θα είνε ελεύθεροι να κηρύξουν την αλήθειαν. Ουδείς θα δυνηθή να θέση φίμωτρον εις το στόμα των.
Φίλοι αναγνώσται! Το παράδειγμα, το οποίον αναφέρεται ενταύθα, διδάσκει τι δύναται να πράξη και ο ελάχιστος των Χριστιανών εις τον κύκλον της δράσεως του. Δύναται να σώση επαρχίαν ολόκληρον.
Η βλασφημία οργιάζει εν τω Έθνει ημών, και ημείς μένομεν αναίσθητοι. Ταλαίπωροι! Ένα κρούσμα μεταδοτικής νόσου εάν ηκούετο εις μιαν πόλιν της Ελλάδος, όλη η επιστήμη θα εκινείτο δια να το εξαλείψη. Αλλʼ ιδού, όλη η Ελλάς είνε ακάθαρτος. Δεν υπάρχει χώρος καθαρός από την βλασφημίαν. Και όμως πολλά σπίτια, πολλά χωρία, πολλαί πόλεις της Πατρίδος μας θα είχον καθαρισθή από την επάρατον αυτήν επιδημίαν της γλώσσης, εάν είχομεν Χριστιανούς, οι οποίοι θα ειργάζοντο όπως ειργάσθη ο εκ Φτελιάς Κοζάνης ζηλωτής χριστιανός Κωνσταντίνος Κελεσίδης.
Βλασφημία! Τρομερό το αμάρτημα! Ανοίξατε την Βίβλον σας και μελετήσατε το 37ον κεφάλαιον του προφήτου Ησαΐου. Εκεί βλέπομεν, ότι δια μίαν και μόνον ύβριν, δια μίαν βλασφημίαν κατά του παντοδυνάμου Θεού, ο άγγελος μέσα εις μίαν νύκτα με πύρινην ρομφαίαν εξωλόθρευσεν 185 χιλιάδας άνδρας και διέλυσε την πανίσχυρον στρατιάν του Σενναχηρείμ. Ακούτε; Δια μίαν και μόνον βλασφημίαν 185 χιλιάδες νεκροί! Πόσαι άραγε τώρα τιμωρίαι αρμόζουν εις ημάς δια το άπειρον πλήθος των βλασφημιών μας; Ω Κύριε, πόσον μακρόθυμος είσαι!
Αδελφοί! Εάν δεν θέλωμεν να ίδωμεν άλλας συμφοράς, νέας πυραμίδας ατάφων πτωμάτων, ας μετανοήσωμεν και ας κλαύσωμεν πικρώς δια τας βλασφημίας που ακούονται επί της Ελληνικής γης, η οποία άλλοτε ευωδίαζεν από το άρωμα της ευσεβείας, από τους αίνους και τας δοξολογίας του εν Τριάδι Θεού. Ας μετανοήσωμεν. Ας πολεμήσωμεν το κακόν. Ας γίνωμεν όλοι μαχηταί, θαρραλέοι Χριστιανοί, οι οποίοι με λόγους θερμούς, με έργα σπουδαία, με προσευχάς πυρίνας θα συντρίψωμεν τον Εωσφόρον και θα ελευθερώσωμεν την Πατρίδα μας από την βλασφημίαν. Εις όλα τα χωρία και τας πόλεις ας ιδρυθούν Αντιβλασφημικαί Ομάδες. Ο Κύριος θα βοηθήση. Η Ελλάς θα καθαρισθή. Θα λάμψη και πάλιν η μορφή της. Θα γίνη ως χρυσίον καθαρόν, το οποίον θα ακτινοβολή εις Ανατολήν και Δύσιν την δόξαν του Σταυρού.
Δείγμα ἀφροσύνης
«Τὶ οὖν, ὅτι πολλοὶ βλασφημοῦσι διὰ τὴν πενίαν; φησίν. Οὐ διὰ τὴν πενίαν, ἀλλὰ διὰ τὴν οἰκείαν ἀφροσύνην τε καὶ μικροψυχίαν τοῦτο ποιούσι. Καὶ τούτων ἀπόδειξις ὁ μακάριος Ἰώβ, ὅς ἐν ἐσχάτη πενία ὤν, καὶ πρὸς αὐτὸ τῆς πενίας κατενεχθεὶς τὸ βάραθρον, οὐ μόνον οὐκ ἐβλασφήμησεν, ἀλλʼ εὐλογῶν τὸν Θεὸν διετέλει, λέγων˙ “Ὁ Κύριος ἔδωκεν, ὁ Κύριος ἀφείλατο˙ ὡς τῶ Κυρίω ἔδοξεν, οὕτω καὶ ἐγένετο˙ εἴη τὸ ὄνομα Κυρίου εὐλογημένον εἰς τοὺς αἰῶνας” (Ἰὼβ 1, 21)».
(Ἐκ τῆς ὁμιλίας τοῦ ἱ. Χρυσοστόμου εἰς τὴν προφητικὴν ρήσιν, τὴν λέγουσαν˙ Ἐγὼ Κύριος ὁ Θεὸς ἐποίησα φῶς καὶ σκότος: Ε. Π. Migne 56,147).
………………..
(*) «Το δεσποτικόν πνεύμα των ιεραρχών της εποχής εκείνης δεν επέτρεπε την ελευθέραν κίνησιν ζηλωτών κηρύκων του θείου λόγου. Πάντες οι Έλληνες είχον δικαίωμα να διασχίζουν τον χώρον της Ελληνικής Πατρίδος, πλην του Έλληνος Ορθοδόξου κληρικού. Δυστυχώς το πνεύμα αυτό φαίνεται ν΄αναζή…»
ΠΗΓΗ: «ΑΝΤΙΒΛΑΣΦΗΜΙΚΟΣ ΑΓΩΝ», Βιβλίο Μητροπολίτου Φλωρίνης π. Αυγουστίνου Καντιώτου, ΕΚΔΟΣΙΣ Β’, ΑΘΗΝΑΙ 1989, Σελ. 160-167
