 |
ΕΙΘΕ Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΝΑ ΞΥΠΝΗΣΕΙ…
Θέμα: «Τὸ κυρίαρχο στὴν ὀρθοδοξία εἶναι τὸ Εὐαγγέλιο. Οι κανόνες […] ἔρχονται καὶ παρέρχονται»;
«Ότι παρά πάντων να φυλάττωνται οι θείοι Κανόνες απαρασάλευτα. Οι γαρ μη φυλάττοντες, εις φρικτά επιτίμια υποβάλλονται» (ΠΗΔΑΛΙΟΝ)
Αγαπητοί, ο επίκαιρος λόγος του αγίου Μαξίμου του Γραικού: «Ὤ, πῶς ἀξίως νὰ θρηνήση κανεὶς τὸ σκότος στὸ ὁποῖο κατάντησε τώρα ἡ γενεά μας! «Κύκλῳ οἱ ἀσεβεῖς περιπατοῦσιν» ὡς σκύμνοι ὠρυόμενοι, γιὰ νὰ πλανήσουν μὲ κάθε τρόπο καὶ νὰ ἁρπάξουν ἀπὸ τὸν Θεὸν τοὺς εὐσεβεῖς καὶ νὰ τοὺς προσφέρουν στὸν πατέρα τους τὸν Διάβολο, προσφιλέστατο σ’ αὐτὸν δῶρο.»[1], παρακινεί και πάλι εμάς τους ράθυμους και αμελείς να καταγράψουμε λίγες σκέψεις σχετικά με απόψεις και θέσεις του θεολόγου κ. Χρυσόστομου Σταμούλη.
«ΑΙΡΕΤΙΚΕΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΕΣ» ΤΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΣΤΑΜΟΥΛΗ
Διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας το άρθρο με τίτλο: «Αἱρετικὲς διδασκαλίες τοῦ καθηγητῆ Δογματικῆς καὶ Συμβολικῆς Θεολογίας τοῦ Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ καὶ Κοσμήτορα τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς ΑΠΘ (2021-2024), Χρυσόστομου Σταμούλη.»[2], την κλίμακα αυτή των αιρετικών θέσεων του, σταματούμε μετά πάσης προσοχής και φόβου Θεού στο όγδοο σκαλοπάτι της, όπου ο καλός θεολόγος και συγγραφέας του εν λόγω άρθρου έχει τοποθετήσει το εξής κεφαλαιώδες ερώτημα: «Οι κανόνες έρχονται […] και παρέρχονται»;
Το ερώτημα αυτό προκύπτει από συνέντευξη του κ. Σταμούλη που δόθηκε σε ήπειρο του δυτικού ημισφαιρίου την 26η Ιουλίου 2017, ένα χρόνο μετά την Ψευδοσύνοδο της Κρήτης (της οποίας το αλλότριο πνεύμα ήταν ακριβώς αυτό, ότι δηλαδή «Οι κανόνες έρχονται και παρέρχονται», και πιο ορθά ότι∙ οι θείοι και ιεροί Κανόνες των 7 Οικουμενικών Συνόδων - πλην των Αποστολικών - έρχονται και παρέρχονται. Άπαγε της βλασφημίας)!
Στην συνέντευξη αυτή ο ορθόδοξος θεολόγος κ. Σταμούλης μεταξύ άλλων υποστήριξε πως «Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία ἔχει κανόνες. Ἡ ἀντίστοιχη διαδικασία τῶν νόμων εἶναι οἱ κανόνες. Κάθε Οἰκουμενικὴ Σύνοδος ἔβγαζε κάποιους κανόνες καὶ ἔλεγε ὅτι τὰ μέλη τῆς ὀρθόδοξης κοινότητας θὰ πρέπει νὰ ζήσουν ἔτσι. Οἱ κανόνες ὅμως δὲν εἶναι τὸ κυρίαρχο στὴν ὀρθοδοξία. Τὸ κυρίαρχο στὴν ὀρθοδοξία εἶναι τὸ Εὐαγγέλιο. Οι κανόνες εἶναι γιὰ τὸν ἄνθρωπο καὶ ὡς ἐκ τούτου ἔρχονται καὶ παρέρχονται»! Επίσης συμπλήρωσε πως στην Ορθοδοξία «Ιεροποιήσαμε το παρελθόν και, όταν ιεροποιείς το παρελθόν, το παρόν νεκρώνεται. Όσο πιο πολύ επιστρέφεις στο παρελθόν τόσο απουσιάζεις από το παρόν» [3].
Α΄. «Οι κανόνες έρχονται […] και παρέρχονται»;
Αγαπητοί, αν ο κ. Σταμούλης δεν ήταν θεολόγος και μάλιστα από τους κορυφαίους (Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ), θα έπρεπε πριν απαντήσουμε στα κρίσιμα ζητήματα που τίθενται να δώσουμε με πληρότητα όλο το φάσμα της συνέντευξης. Αλλ’ επειδή είμαστε πεπεισμένοι ότι ο θεολόγος του Καιρού γνωρίζει πολύ καλά τι λέγει και τι γράφει και επιπλέον ότι υπάρχουν κορυφαία θεολογικά αναστήματα που μαρτυρούν δια τον «μεστόν θεολογικόν λόγον» του, παραλείπουμε το αυτό χρέος.
Στο σημείο αυτό κρίνουμε αναγκαίο να διατυπώσουμε το τεθέν ερώτημα στην πληρότητά του: «Οι κανόνες εἶναι γιὰ τὸν ἄνθρωπο καὶ ὡς ἐκ τούτου ἔρχονται καὶ παρέρχονται» και επιπλέον να διευκρινίσουμε ότι «Οι κανόνες» αυτοί αφορούν αποκλειστικά τους Θείους και Ιερούς Κανόνες των 7 Οικουμενικών Συνόδων. Κάθε Οἰκουμενικὴ Σύνοδος, μας είπε ο κ. Σταμούλης ἔβγαζε κάποιους κανόνες καὶ ἔλεγε ὅτι τὰ μέλη τῆς ὀρθόδοξης κοινότητας θὰ πρέπει νὰ ζήσουν ἔτσι.
Ο δημοσιογράφος Αντώνης Παγκράτης καθώς ενδιαφέρεται να πληροφορηθούν οι απανταχού Έλληνες (τηλεθεατές, ακροατές και αναγνώστες της εφημερίδας που εκπροσωπεί) τα πέραν του επιστητού, θέτει το πρώτο κυρίαρχο ερώτημα: «Ποιό θεωρείται ως υπέρτατο αγαθό από τη σημερινή ελληνική κοινωνία;». Και ο κ. Σταμούλης ξεκινά την έκθεση των «Ορθόδοξων» απόψεών του δίνοντας την πρώτη απάντηση: «Δυσκολεύομαι να βρω ένα. Θα μπορούσα να πω πολλά, π ο υ α ν τ α ν α κ λ ο ύ ν τ ο π α ρ ε λ θ ό ν, αλλά δεν είμαι σίγουρος ότι εκφράζουν τον σημερινό Έλληνα…». Και καθώς το μοτίβο των «ερωταπαντήσεων» βρίσκει τον ρυθμό του, ο κ. Σταμούλης επιλέγει να ομιλήσει για μια «αντανάκλαση του παρελθόντος» σχετική με του Κανόνες των 7 Οικουμενικών Συνόδων…
Ας εξετάσουμε λοιπόν τα λόγια του (που αντανακλούν το φως το φωτίζον αυτόν), ας ερευνήσουμε τη σχετική με τους Κανόνες Ιερά Παράδοση μας, για να καταλήξουμε - διαπιστώσουμε αν τελικά το «φως Σταμούλη» έχει κάποιο βαθμό συγγένειας με το Φως του Χριστού, με το φως το αληθινόν, το φωτίζον και αγιάζον ημάς δι’ ευχών των Αγίων Πατέρων ημών, αλλά και «πάντα άνθρωπον ερχόμενον εις τον κόσμον».
Ο Χ. Σταμούλης είπε λοιπόν πως:
1ον : Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία ἔχει κανόνες.
2ον : Ἡ ἀντίστοιχη διαδικασία τῶν νόμων εἶναι οἱ κανόνες.
3ον : Κάθε Οἰκουμενικὴ Σύνοδος ἔβγαζε κάποιους κανόνες καὶ ἔλεγε ὅτι τὰ μέλη τῆς ὀρθόδοξης κοινότητας θὰ πρέπει νὰ ζήσουν ἔτσι.
4ον : Οι κανόνες εἶναι γιὰ τὸν ἄνθρωπο καὶ ὡς ἐκ τούτου ἔρχονται καὶ παρέρχονται».
5ον : Οἱ κανόνες ὅμως δὲν εἶναι τὸ κυρίαρχο στὴν ὀρθοδοξία. Τὸ κυρίαρχο στὴν ὀρθοδοξία εἶναι τὸ Εὐαγγέλιο.
6ον : (Στην Ορθοδοξία) Ιεροποιήσαμε το παρελθόν και, όταν ιεροποιείς το παρελθόν, το παρόν νεκρώνεται. Όσο πιο πολύ επιστρέφεις στο παρελθόν τόσο απουσιάζεις από το παρόν.
Ας εξετάσουμε, ας ερευνήσουμε… Για να καταλήξουμε,
Πρώτον, ότι η ορθόδοξη Θεολογία έχει «Θείους και Ιερούς Κανόνες» και όχι απλά «κανόνες». Σύμφωνα με τον ΠΡΟΛΟΓΟ του Πηδαλίου: «Το ΠΗΔΑΛΙΟΝ «της νοητής νηός της Μίας Αγίας και Αποστολικής των Ορθοδόξων Εκκλησίας» αποτελεί, συλλογήν απάντων των Θ ε ί ω ν κ α ι Ι ε ρ ώ ν Κ α ν ό ν ω ν των Αγίων Αποστόλων, των Οικουμενικών και Τοπικών Συνόδων και των Θείων Πατέρων» (ΠΗΔΑΛΙΟΝ / σελ. ζ΄).
Δεύτερον, ότι η αντιστοίχιση Σταμούλη, εννοείται των νόμων του κράτους με τους κανόνες της Εκκλησίας, ότι δεν στοιχίζεται με την ακριβή διδασκαλία της Εκκλησίας. Σύμφωνα με την ιερά αντιστοίχιση του Αγίου Νικοδήμου: «Οι μεν γαρ, ήγουν οι Κανόνες, παρά βασιλέων, και α γ ί ω ν Π α τ έ ρ ω ν εκτεθέντες, και στηριχθέντες, ω ς α ι θ ε ί α ι Γ ρ α φ α ί δέχονται. Οι δε νόμοι, παρά βασιλέων μόνον εδέχθησαν, ή συνετέθησαν∙ και δια τούτο ου κατισχύσουσι των θείων Γραφών, ο υ δ έ τ ω ν Κ α ν ό ν ω ν». […] Διαφέρουσιν οι κανόνες από τους νόμους, καθ’ ότι νόμοι κυρίως ονομάζονται οι πολιτικοί και εξωτερικοί των βασιλέων. Οι δε κανόνες είναι εσωτερικοί και ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ί, και ισχυρότεροι από τους νόμους, καθώς κατωτέρω θέλομεν είπει χωριστά» [ΠΗΔΑΛΙΟΝ /σελ. ιη’-κα’]
Επίσης, ο Χ. Σταμούλης με τη φράση «Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία ἔχει κανόνες. Ἡ ἀντίστοιχη διαδικασία τῶν νόμων εἶναι οἱ κανόνες.», συγχέει την Ορθόδοξη ανθρωπολογία - θεολογία (ενν. τους Χριστοκεντρικούς Κανόνες της Εκκλησίας) με την απλή ανθρωπολογία (ενν. τους ανθρωποκεντρικούς νόμους του κράτους).
Εδώ πρέπει να παρατηρήσουμε και να πούμε ότι πράγματι∙ ο άνθρωπος αποτελεί το κορυφαίο πρόσωπο της ορθόδοξης θεολογίας». Αλλ’ όχι το «ΚΕΝΤΡΙΚΟ»!
Απόψεις λοιπόν του τύπου:
• Ο άνθρωπος αποτελεί το κεντρικό πρόσωπο της ορθόδοξης θεολογίας
• Αυτό που (τελικά) ενδιαφέρει τους Πατέρες είναι ο άνθρωπος, ως ενιαίο σύνολο, δηλαδή το ανθρώπινο πρόσωπο.»
• Το «μυστήριο του ανθρώπου» αποτελεί βασική προϋπόθεση της ορθόδοξης χριστιανικής ανθρωπολογίας, η οποία είναι το θεμέλιο του θρησκευτικού σωτηριολογικού πλαισίου στο οποίο επιδιώκει να εντάξει τον άνθρωπο η ορθόδοξη εκκλησία προκειμένου να τον οδηγήσει στη σωτηρία. [4],
είναι άκρως ανθρωποκεντρικές και δι’ αυτό επικίνδυνες…
Αυτό που με τη σειρά μας μπορούμε να πούμε είναι ότι∙ το μόνο μυστήριο που κρύβει ο άνθρωπος είναι το «μυστήριο της προδοσίας» του υιού του Ανθρώπου, του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Στην Εκκλησία του Χριστού, «το μυστήριο του ανθρώπου» έχει εν πρώτοις σχέση με «το μυστήριο του θανάτου του ανθρώπου» και πάλι με το μυστήριο της ενανθρωπήσεως του Υιού και Λόγου του Θεού εκ Πνεύματος Αγίου και Μαρίας της Παρθένου. Στην Εκκλησία λοιπόν του Χριστού, το κυρίαρχο «μυστήριο του ανθρώπου», αλλ’ όχι το ΚΕΝΤΡΙΚΟ (λόγω Χριστοκεντρικότητας), είναι το της Αειπαρθενίας και Θεοτοκίας της Παρθένου Μαρίας!
Εν κατακλείδι,
Ο άνθρωπος που αποτελεί το κορυφαίο πρόσωπο της ορθόδοξης θεολογίας είναι η Θεοτόκος Παρθένος,
Αυτό που τελικά ενδιαφέρει τους αγίους Πατέρες (από σωτηριολογικής απόψεως) είναι ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός και η «Αγνή Παρθένος άνθρωπος», δηλ. η ταπεινή και κατά πάντα υπάκουη δούλη του Θεού Αειπάρθενος Θεοτόκος Μαρία.
Και τέλος, θεολογικές και δήθεν ορθόδοξες απόψεις (περί του μυστηρίου της θεομητρότητας του ανθρώπου) και φράσεις του κ. Σταμούλη:
«Το μυστήριο στην εκκλησία όμως δεν είναι η παρθενία.»
«Δεν σώζει η παρθενία, η θεομητρότητα σώζει.»
«Το μυστήριο είναι να γεννάς μέσα σου το Θεό. Και αυτό προϋποθέτει ευαισθησία μεγάλη, αγία. Υπήρξαν πάρα πολλοί παρθένοι και παρθένες στην ιστορία του πολιτισμού που δε φτάσανε ποτέ στα πλαίσια της θεομητρότητας» [3+], είναι απαράδεκτες έως βλάσφημες, αντιχριστιανικές και χρίζουν άμεσης «Κρίσης-εξέτασης» από αρμόδια πρόσωπα, εκκλησιαστικούς φορείς και συνοδικές επιτροπές…
Τρίτον, ότι η Ορθόδοξη θεολογία έχει [Κανόνες] και Δόγματα. Ο λόγος του Σταμούλη «Κάθε Οἰκουμενικὴ Σύνοδος ἔβγαζε κάποιους κανόνες καὶ ἔλεγε ὅτι τὰ μέλη τῆς ὀρθόδοξης κοινότητας θὰ πρέπει νὰ ζήσουν ἔτσι.» είναι αναληθής, διότι κάθε Οικουμενικὴ Σύνοδος έβγαζε μεν κάποιους Κανόνες, αλλά μαζί και «κάποια» Δόγματα!
Σύμφωνα πάντα με τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη: «δια να καταλάβη τινάς ευκολώτερα τους παρόντας κανόνας, πρέπει να ηξεύρη ταύτα τα κοινώς θεωρούμενα αξιώματα εις όλους τους κανόνες», και συνεχίζει, «οι κανόνες διαφέρουσιν από τους όρους […] διότι οι μεν κανόνες των συνόδων κυρίως περιέχουσιν, όχι τα δόγματα της πίστεως (ειμή σπανιάκης), αλλά τ η ν τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς ε υ τ α ξ ί α ν, κ α ι κ α τ ά σ τ α σ ι ν. Οι δε όροι των συνόδων κυρίως περιέχουσι μόνα τα της πίστεως δόγματα.» [ΠΗΔ. /σελ. ιη’]
Όμως, ο κ. Σταμούλης - με τον μεστό «θεολογικό» του λόγο - ξεχωρίζει τους Κανόνες από τα Δόγματα, δηλ. σχίζει τον άραφο χιτώνα των του Χριστού Συνόδων. Αν και «ο πιστός πρέπει να ταξιδεύει με δύο δηνάρια αν θέλει να είναι σωστός» (Δ. Παναγόπουλος), ο θεολόγος του Καιρού μας, εμφανίζει (ενώπιον των οφθαλμών ημών) ως μοναδικό Συνοδικό προϊόν τους (απλούς κατά τα άλλα και ξεπερασμένους) «κανόνες», αφανίζοντας τους Όρους των Συνόδων, δηλ. τα Δόγματα και μαζί τον Κυρίαρχο λόγο για τον οποίο Αυτές συνήλθαν! Ας μη ξεχνούμε εδώ ότι ο κυρίαρχος λόγος για τον οποίο συνήλθαν οι 7 Οικουμενικές Σύνοδοι ήταν η καταδίκη κάποιας αιρετικής διδασκαλίας, όπως για παράδειγμα η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος: «Συνῆλθε στὴ Νίκαια τῆς Βηθυνίας […] Ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁποῖο συνῆλθε ἦταν ἡ κατάδική της Ἀρειανικῆς διδασκαλίας […] Ἡ Σύνοδος ὁμολόγησε τὸ ὁμοούσιον Πατρὸς καὶ Υἱοῦ συνθέτοντας τὰ ἑπτὰ πρῶτα ἄρθρα τοῦ συμβόλου τῆς πίστεως καὶ εἴκοσι κανόνες.»! Δεύτερο παράδειγμα. Η Β´ Οικουμενικὴ Σύνοδος που «Κατεδίκασε τὰς ἀνωτέρω διδασκαλίας (που υποτιμούσαν το Άγιον Πνεύμα) συμπληρώνοντας τὰ πέντε ὑπόλοιπα ἄρθρα τοῦ συμβόλου τῆς πίστεως καὶ ἐξέδωκε ἑπτὰ κανόνες.» [5] .
Σχετικά με τον κύριο λόγο συγκρότησης των Οικουμενικών και των Τοπικών Συνόδων, ο άγιος Νικόδημος σημειώνει: «…Ότι αφ’ ου ο Κύριος ως άλλας αστραπάς επλήθυνε τας αγίας συνόδους, και δ’ αυτών συνετάραξε και ηφάνισεν αυτούς, ήγουν τους κακόφρονας αιρετικούς, τότε και αι πηγαί αύται των πνευματικών και ζωηρρύτων υδάτων ώφθησαν, και τα νοητά θεμέλια ταύτης της οικουμένης, δηλ. της καθολικής εκκλησίας ανεκαλύφθησαν. Ότι, προηγουμένως μεν οι θείοι σύνοδοι, προς ανατροπήν των δυσσεβών αιρέσεων ηθροίσθησαν, α θ ρ ο ι σ θ ε ί σ α ι δ ε, και τα προς τον των χριστιανών βίον συντείνοντα εθέσπισαν (ενν. τους ιερούς Κανόνες)».
Τέταρτον, ότι η θέση - άποψη του κ. Σταμούλη ότι «Οι κανόνες [εἶναι γιὰ τὸν ἄνθρωπο καὶ ὡς ἐκ τούτου] ἔρχονται καὶ παρέρχονται» είναι αναληθής και ανακόλουθη . Αναληθής, διότι οι Κανόνες (όπως και η καθολική του Χριστού Εκκλησία) ποτέ δεν παλαιώνονται, δεν αυτοκαταργούνται αλλά μένουν απαρασάλευτοι. «Ότι παρά πάντων να φυλάττωνται οι θείοι Κανόνες απαρασάλευτα. Οι γαρ μη φυλάττοντες, εις φρικτά επιτίμια υποβάλλονται» (σελ. 19), διαβάζουμε εντός του Πηδαλίου.
Για το ότι είναι ανακόλουθη, ξένη δηλαδή από την διδασκαλία των αγίων Πατέρων μας και δι’ αυτό εχθρική, μας πείθει ο παρακάτω χρυσοστομικός λόγος του αγίου Ιωάννου που φανερώνει «Την αξία του ανθρώπου και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Θεού για τον άνθρωπο» [6].
Ακούσαμε τον θεολόγο Χ. Σταμούλη να λέγει πως «Οι κανόνες εἶναι γιὰ τὸν ἄνθρωπο», ας ακούσουμε όμως τι έχει να μας πει ο αληθινά Θεολόγος και Χρυσόστομος Ιωάννης προκειμένω να καταλήξουμε ότι∙ ό λ α ό σ α δ ό θ η κ α ν για να υπηρετήσουν την μετάνοια, επιστροφή και σωτηρία του ανθρώπου είτε Ιερές Γραφές (π.χ. Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Πηδάλιον) είτε άγραφες Ιερές Παραδόσεις, ως «θεμέλια πνευματικά» (επάνω στα οποία πάσα χριστιανική οικοδομή εδράζεται) μένουν απαρασάλευτα, δηλ. ενεργά εις τους αιώνας των αιώνων.
ΤΟ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ
«Για τον άνθρωπο έγινε η γη, ο ουρανός, ο ήλιος, η σελήνη, τα αστέρια, ο αέρας, η θάλασσα, η φωτιά, το νερό, η ζωή, η υγεία, η τροφή και το ένδυμα, οι κινήσεις της σελήνης και οι εναλλαγές των εποχών και των ανέμων, η ημέρα και η νύχτα, γι’ αυτόν η παραγωγή των καρπών, τα φυτά και τα πλήθη των ζώων. Γι’ αυτόν εστάλησαν από τον Θεό οι Απόστολοι, οι Προφήτες, οι Άγγελοι. Γι’ αυτόν ο Μονογενής Υιός του Θεού έγινε άνθρωπος και σταυρώθηκε και ενταφιάστηκε, γι’ αυτόν η Αγία Τράπεζα, το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου, το Βάπτισμα, η κάθαρση από τα αμαρτήματα, η δικαίωση, ο αγιασμός και η απολύτρωση. Γι’ αυτόν έγιναν μεγάλα θαύματα μετά την Ανάσταση. Γι’ αυτόν δόθηκαν ο νόμος, οι εντολές και ο παράδεισος, γι’ αυτόν έγινε ο κατακλυσμός. Κι’ αυτό είναι μεγάλο είδος τιμής, το να τον διορθώνει και με την ευεργεσία και με την τιμωρία. Αλλά και η μέλλουσα κρίση και τα αιώνια αγαθά που θα απολαύσει μετά από αυτή εδώ τη ζωή, δείχνουν τη μεγάλη τιμή με την οποίαν τον ετίμησε (MG 55,233,116,517-518). «Ο Θεός έδειξε τόσο σφοδρή αγάπη για τη σωτηρία του ανθρώπου, ώστε όχι μόνον δε λυπήθηκε για χάρη του τον μονογενή Υιό Του αλλά και δεν σταμάτησε να κάνει τα πάντα και να φροντίζει, μέχρις ότου τον ανύψωσε στον ουρανό και τον εκάθισε στα δεξιά Του» (MG 54,587-588). Μας έπλασε ισότιμούς και ελεύθερους (MG 56,401). Μας χάρισε την υιοθεσία, μας κάλεσε σε κοινωνία με το Χριστό, μας έδωσε τη δύναμη να περιφρονούμε τον θάνατο και να μεταφερόμαστε στην απάθεια των ασωμάτων δυνάμεων, μας αποκάλεσε «φίλους Του» και υποσχέθηκε ότι θα συγχορεύουμε με τους με τους αγγέλους (MG 55,117). Θεωρεί δικά Του, όσα γίνονται στους πιστούς δούλους Του από τους εχθρούς της Εκκλησίας, είτε καλά είναι αυτά είτε κακά (MG 54, 417-418). «Όλα δόθηκαν για να υπηρετούν τον άνθρωπο» (MG 52,495)» [6+ /σελ. 43-44].
Αλήθεια, αδελφοί, όσα «εἶναι γιὰ τὸν ἄνθρωπο […] ἔρχονται καὶ παρέρχονται»; Ή μήπως μόνον «Οι κανόνες εἶναι γιὰ τὸν ἄνθρωπο καὶ ὡς ἐκ τούτου ἔρχονται καὶ παρέρχονται»; Μήπως – κατά το Σταμούλιον οικουμενιστικόν δόγμα-, οι Απόστολοι, οι Προφήτες και οι Άγγελοι, ο νόμος, οι εντολές και ο Παράδεισος, ο μονογενής Υιός του Θεού που έγινε άνθρωπος, μήπως όλα αυτά που πράγματι δόθηκαν από τον Θεό για τον άνθρωπο (Αγία Γραφή και Ιερές Παραδόσεις), μήπως «έρχονται και παρέρχονται»;
Πέμπτον και Έκτον, ότι η παρακάτω τριαδική πολύχρωμη εικόνα, κορυφαίας ευκρίνειας του κ. Σταμούλη (που φέρνει ενώπιον των οφθαλμών μας τα λόγια του Κυρίου μας περί της ζύμης των Φαρισαίων, «Νά προσέχετε τούς εαυτούς σας από τό προζύμι των Φαρισαίων, πού είναι υποκρισία» Λουκ. ιβ΄ 1-3) αποκαλύπτει τα αλλότρια σχέδια εκείνων που (εργαλειοποίησαν λέξεις και φράσεις, όπως για παράδειγμα «στερεότυπα», «απομυθοποίηση» «μετάβαση», «θεομητρότητα») προετοιμάζουν κάποιο κορυφαίο γεγονός (ποιο άραγε;) και μαζί μια νέα κατάσταση και ευταξία εν τη Εκκλησία… παραθεωρώντας και παραφθείροντας κυρίως τους ιερούς Κανόνες, δηλαδή «τ η ν τ η ς ε κ κ λ η σ ί α ς ε υ τ α ξ ί α ν, κ α ι κ α τ ά σ τ α σ ι ν.» [ΠΗΔ. /σελ. ιη’]
Την εικόνα αυτή συνθέτουν τα παρακάτω λόγια του:
«Οι Κανόνες [των Οικουμενικών Συνόδων] δὲν εἶναι τὸ κυρίαρχο στὴν ὀρθοδοξία.»
«Τὸ κυρίαρχο στὴν ὀρθοδοξία εἶναι τὸ Εὐαγγέλιο.»
«Βεβαίως, ιεροποιήσαμε το παρελθόν και, όταν ιεροποιείς το παρελθόν, το παρόν νεκρώνεται. Όσο πιο πολύ επιστρέφεις στο παρελθόν τόσο απουσιάζεις από το παρόν» (Απάντηση στο ερώτημα: «Μήπως, τελικά, το σπουδαίο παρελθόν μας μας καθηλώνει;»).
Ας εξετάσουμε τώρα τις νεωτεριστικές-μεταπατερικές και «αντιχριστιανικές» απόψεις του θεολόγου Σταμούλη που ξεσκεπάζουν και φανερώνουν τις θεολογικές και κοινωνικές εν Ελλάδι και Αμερική οικουμενιστικές ζυμώσεις, για να καταλήξουμε ότι ∙ οι αφανείς τους και εν τέλει εμφανέστατες ενέργειες και δραστηριότητες (όλων των συνεργών του αρχιοικουμενιστή Πατριάρχη μας κ.κ. Βαρθολομαίου), ότι αποσκοπούν στην προετοιμασία της πολυπόθητης ένωσης των δυνάμεων του κακού εναντίον της του Χριστού Εκκλησίας...
Για να καταλήξουμε λοιπόν, τοποθετούμε ενώπιον ημών, ως άλλο θεμέλιο τον λόγο του αγίου Λέοντος: «Λέων ο σοφός, λέγει, δέχομαι τας αγίας επτά οικουμενικάς συνόδους ως το άγιον Ευαγγέλιον» (ΠΗΔΑΛΙΟΝ, σελ. κ’) και επ’ αυτού τον κάτωθι επίλογο, ευχόμενοι στον Τριαδικό Θεό∙
Να ξυπνήσει έστω και ένας αληθινός Επίσκοπος της τοπικής Αυτοκέφαλου Εκκλησίας μας για να φέρει εις πέρας την «Κρίση-Εξέταση» του εν λόγω Θεολόγου χάρη ΕΥΤΑΞΙΑΣ της του Χριστού Αγίας Εκκλησίας
«ΕΠΙΛΟΓΟΣ»
Αγαπητοί, η αναφορά μας αυτή αποτελεί,
Α) Άμεση απάντηση προς όλους εκείνους που προκαλούν εφόσον μαρτυρούν ότι ο καθηγητής αρθρώνει «μεστόν θεολογικόν λόγον», εννοείται Ορθόδοξο, όπως για παράδειγμα ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως κ.κ. Βαρθολομαίος ο οποίος αγωνίζεται ποικιλοτρόπως μετά των συνεργατών του προκειμένω να «θραύσουν» το Πηδάλιο της Εκκλησίας, να αποβάλουν κάθε αίσθημα φόβου και σεβασμού από τον νουν και την καρδιά όλων όσων τους ακολουθούν. Ιδού η μαρτυρία: «Ἀνήκετε πλέον εἰς τόν κύκλον τῶν συνεργατῶν μας καί καλεῖσθε νά στηρίζετε τό ἔργον τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας καί νά ἀγωνίζεσθε διά τήν προάσπισιν τῶν δικαίων της. […] Ἤδη ἔχετε προσφέρει πολλά εἰς τήν θεολογίαν καί τόν πολιτισμόν. Ἐδιδάξατε καί ἐδώκατε διαλέξεις εἰς πολλά ὀνομαστά πανεπιστήμια, εἶσθε συγγραφεύς ἀξιολόγων βιβλίων, ἀρθρώνετε μεστόν θεολογικόν λόγον, ὁ ὁποῖος ἐγγίζει τάς ψυχάς τῶν ἀνθρώπων, ἀναζωογονεῖ.» [7] (26 Μαΐου 2022).
1ο Σχόλιο: Με την φράση: «Νά στηρίζετε τό ἔργον τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας», ο Πατριάρχης μας κ. Βαρθολομαίος προτρέπει τους συνεργάτες του να συνεχίσουν να εργάζονται υπέρ της «Αγίας και Μεγάλης» φαναριώτικης ιδέας που δεν είναι άλλη από την οικοδόμηση της «Μεγάλης Εκκλησίας», δηλαδή της «Μεγάλης Οικουμενικής Χριστιανικής Εκκλησίας» και μαζί της Πανθρησκείας.
Β) Έμμεση πρόσκληση επέμβασης του «πλησίον» αυτού Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, του κ. Φιλόθεου ώστε αφενός, να δοθούν εις τον εν Χριστώ αδελφό μας οι όποιες «πρώτες βοήθειες», και αφετέρου να ληφθούν τα αναγκαία συνοδικά μέτρα προστασίας, χάρη πνευματικής υγείας όλων των «πλησίων» αυτού, των εγγύς καθηγητών συναδέλφων, φοιτητών αλλά και των μακράν αναγνωστών και διαδικτυακών ακροατών του. Εννοείται έως ότου «έλθει εις εαυτόν», μετανοήσει και επιστρέψει, πιστέψει και ομολογήσει πως «το δεύτερο σκέλος της Εκκλησίας μας είναι η ιερά Παράδοσης που χωρίς αυτή είναι σαν να έχεις ένα όχημα με μονομεριά ρόδες, διότι ο πιστός πρέπει να ταξιδεύει με δύο «δηνάρια» αν θέλει να είναι σωστός. Αν για τον άλφα ή βήτα λόγο απορρίψει ή τη Γραφή ή την Παράδοση, μόνος του χαλάει το όχημα που τον ταξιδεύει στον ουρανό […]. Η Ο ρ θ ο δ ο ξ ί α έ χ ε ι κ α ι Γ ρ α φ ή ν κ α ι Π α ρ ά δ ο σ ι ν» (Δημήτριος Παναγόπουλος)[8].
2ο Σχόλιο: Δεν πρέπει να παρασυρθούμε και να νομίσουμε πως ο θεολόγος κ. Σταμούλης στοχεύει στην αποδόμηση μόνο της ιεράς (ιεροκανονικής) Παράδοσης και στην εδραίωση μιας νέας «Ευταξίας και Κατάστασης» εντός της ορθοδόξου Εκκλησίας. Στοχεύει εξίσου και στην αποδόμηση του Ευαγγελίου (το οποίο ονομάζει ΚΥΡΙΑΡΧΟ)… και εν τέλει της Μίας Αγίας Ορθόδοξης Εκκλησίας μας, εφόσον και σύμφωνα με τον άγιο του αιώνα μας Νεκτάριο: «Ἡ ἱερά παράδοσίς ἐστιν ἡ Ἐκκλησία· ἄνευ ἱερᾶς παραδόσεως Ἐκκλησία δέν ὑφίσταται» [9].
Ενδεικτικές είναι οι παρακάτω απαντήσεις του στο ερώτημα:
– Πώς φτάσαμε στην εγγυημένη προφητεία;
«Υποχώρησαν οι μυθολογίες και η Εκκλησία ήταν μία από αυτές. Και προς Θεού μη πάει το μυαλό σας στο μη πραγματικό, στο παραμύθι. Ο μύθος συνδέεται με την αλήθεια, είναι η αλήθεια εκείνη που προτείνει τρόπο υπάρξεως. Έτσι και η μυθολογία της Εκκλησίας, η οποία χτίστηκε πάνω στην αγάπη της καρδιάς, στην ελεημοσύνη, στην κοινή λειτουργική ζωή».
– Στο τέλος σώζονται όλοι;
« Αυτή είναι η αύρα και το άρωμα της ορθοδοξίας. Αυτή η διδασκαλία της Ορθόδοξης Ανατολής ονομάστηκε αποκατάσταση των πάντων»!...
Ως βασικός λοιπόν συνεργάτης των Οικουμενιστών, διπλοεργάζεται, τόσο στο αμπέλι το διαχριστιανικό, όσο και στο διαθρησκειακό. Στο διαχριστιανικό εργάζεται την αποδόμηση των Θείων και Ιερών Κανόνων (των 7 Οικουμενικών συνόδων) που κυρίως περιέχουν «την της Εκκλησίας ευταξίαν και κατάστασιν» (σελ. 18), δηλαδή υπέρ της θραύσης του Πηδαλίου. Και στο διαθρησκειακό, την αποδόμηση του Ευαγγελίου, το οποίο – ο κ. Σταμούλης - εμφανίζει απλά ως «κυρίαρχο» (αφανίζοντας παντελώς τόσο την Οικουμενικότητα, όσο και την Μοναδικότητά Του).
Συμπεράσματα
Σύμφωνα με το Σταμούλιον δόγμα («Τὸ κυρίαρχο στὴν ὀρθοδοξία εἶναι τὸ Εὐαγγέλιο.»)
•Το Ευαγγέλιο άπλωσε – κατά την γνώμη του - απλά και μόνο την ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ του σ΄ όλο σχεδόν τον κόσμο και όχι σε «όλο τον κόσμο».
Αν και ο π. Αθανάσιος Μυτιληναίος φωνάζει ότι δεν απέτυχε ο Χριστιανισμός αλλά εμείς οι κατ΄ όνομα Χριστιανοί, ο κ. Σταμούλης και οι όμοιοί του έχουν γνώμη διαφορετική… Αν τους ρωτήσουμε γιατί απέτυχε ο (Ορθόδοξος) Χριστιανισμός η απάντηση είναι γνωστή και δεδομένη. Ευθύνονται, λένε, γι’ αυτό οι Πατέρες των Συνόδων που δεν είχαν αγάπη, που δεν κατάλαβαν ορθά και ορθόδοξα το πνεύμα του Ευαγγελίου. Άπαγε της Βλασφημίας ! Εν τέλει, λένε, πως οι Πατέρες, ως θύματα του Διαβόλου είναι οι κύριοι υπεύθυνοι που αιώνες τώρα μείναμε καθηλωμένοι∙
«Τι θα μπορούσε να μας βγάλει από αυτή την καθήλωση;» ρωτάει ο κ. Αντώνης Παγκράτης τον κ. Σταμούλη. «Η δημιουργικότητα, η ερωτικότητα.», απαντά και επιπλέον εξηγεί, ότι «Βρισκόμαστε στα όρια της κυριαρχίας του ανέραστου. Το ανέραστο είναι το διεκπεραιωτικό. Τι θέλει να κάνει ο Έλληνας σήμερα; Να διεκπεραιώσει τα πράγματα και να βγάλει εύκολο κέρδος. Ζούμε στην εποχή, ζούμε την εποχή, της απόλυτης υποτίμησης της οντολογίας του έρωτα».
•Το Ευαγγέλιο είναι μία ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΓΡΑΦΗ αλλ’ όχι ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ –ΜΟΝΑΔΙΚΗ.
Ας κάνουμε όμως ένα βήμα ακόμη παραπέρα και να πούμε πως ο κ. Σταμούλης, όπως και ο Αμερικής Ελπιδοφόρος, επιδιώκει να πείσει τους απανταχού Ορθοδόξους και λοιπούς Χριστιανούς ότι ο δρόμος που οδηγεί στην «κορυφή του βουνού», ότι δεν είναι ένας και μοναδικός αλλά ότι είναι πολλοί (άσχετα αν ο Κύριος μας, μάς είπε πως «Εγώ είμαι η οδός και η αλήθεια και η ζωή. Κανείς δεν έρχεται προς τον Πατέρα παρά μόνο διαμέσου εμένα»). Όσα βλάσφημα λέγει περί «συζήτησης» και «συνάντησης» των τσαλακωμένων θρησκειών - εννοείται σε κάποια μελλοντική κορυφαία συνέλευση στην κορυφή κάποιου βουνού εν είδει Θαβώρ - ξεφεύγουν παντελώς από την νοητή σφαίρα της αποδόμησης, εισέρχονται δε, στην σφαίρα του σατανισμού.
•Το Ευαγγέλιο είναι μία ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΓΡΑΦΗ ή αλλιώς μια ακόμη «ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ»
Ο κ. Σταμούλης τέλος, όπως και ο Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίος, επιδιώκει να πείσει τους ευσεβείς ορθοδόξους Χριστιανούς ότι υπάρχουν πολλές «Αγίες Γραφές» ή καλύτερα και πιο ορθά, πολλές «κορυφαίες Γραφές» που εν τέλει οδηγούν – κάθε καλοπροαίρετο άνθρωπο - στην «κορυφή του βουνού»… «Εγκρίνει», θα λέγαμε, δανειζόμενοι τη φωνή του Ν. Σωτηρόπουλου «και τις άλλες θρησκείες, οι οποίες είναι δημιουργήματα δαιμόνων, που λέει η Αγία Γραφή∙ οι θεοί των εθνών, τα είδωλα των εθνών». Εγκρίνει λοιπόν και τις άλλες θρησκείες «Ότι και οι άλλες θρησκείες είναι «σεβαστές» … «σεβάσμιες»… και είναι δρόμοι σωτηρίας» και ότι «οδηγούν και οι άλλες θρησκείες στη σωτηρία», και τέλος ότι «Ο ίδιος Θεός λατρεύεται απ’ όλους τους λαούς όλων των θρησκειών με άλλον τρόπο.». «Ενώ η Γραφή λέει μόνον ο Χριστός και η πίστη στο Χριστό εξασφαλίζει τη σωτηρία.» [10].
Ο κ. Σταμούλης όπως και ο Κωνσταντινουπόλεως βάζει επίσης θέμα «ορθής ερμηνείας» του Ευαγγελίου επιδιώκοντας να πείσει πάντας πως «οι Πατέρες πλανήθηκαν»! Εκμεταλλευόμενος κάθε ευκαιρία, χωρίς να σπαταλήσει τον χρόνο ( τηλεοπτικό και ραδιοφωνικό) «εις αναζητήσεις ευθυνών», επιβεβαιώνει πως «Οι κληροδοτήσαντες εις ημάς την διάσπασιν προπάτορες ημών υπήρξαν ατυχή θύματα του αρχεκάκου όφεως και ευρίσκονται ήδη εις χείρας του δικαιοκρίτου Θεού.», και ότι «οφείλομεν ενώπιον Αυτού όπως επανορθώσωμεν τα σφάλματα εκείνων.».
«Και στο Βυζάντιο φαίνεται ότι δε τα καταφέρνουμε…», ρωτάει ο κ. Αντώνης Παγκράτης! «Ναι», απαντά ο Κ. Σταμούλης, «αποτυγχάνουμε στο τέλος αλλά υπήρξαν και σπουδαίες στιγμές»!
•Το Ευαγγέλιο είναι μία «ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΓΡΑΦΗ», ΤΟ ΠΗΔΑΛΙΟ (ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ, ΤΑ ΔΟΓΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ) ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΚΥΡΙΑΡΧΟ (Εφόσον, «Οι κανόνες [ΚΑΘΕ ΣΥΝΟΔΟΥ] ἔρχονται καὶ παρέρχονται»)
Εν τέλει ο κ. Σταμούλης, το «δεξιό όργανο του Βαρθολομαίου» κηρύττει διαφορετικό Ευαγγέλιο, το οποίο και εμφανίζει, δήθεν ως Ορθόδοξο (και φυσικά Κορυφαίο)! Και επομένως αυτό που συμπεραίνουμε είναι ότι με ό,τι λέγει και γράφει δεν βγαίνει απλά «έξω από τα όρια της ορθοδόξου Εκκλησίας» αλλ’ ότι κινείται μονίμως εντός των ορίων της «Μεγάλης Εκκλησίας». Ο νοών νοείτω.
Αλήθεια ο Θεσσαλονίκης κ. Φιλόθεος θα ενεργήσει τα δέοντα προς «Αποκαθήλωση» του εν λόγω ορθοδόξου Καθηγητή;
Αλήθεια ο Θεσσαλονίκης κ. Φιλόθεος αγνοεί,
• Την φιλόθεη γνώμη του αγίου Νεκταρίου: «Ἡ ἱερά παράδοσίς ἐστιν ἡ Ἐκκλησία· ἄνευ ἱερᾶς παραδόσεως Ἐκκλησία δέν ὑφίσταται» (Μελέται δύο, σ. 43.), και εν τέλει το που στοχεύει ο κάθε ένας «συνεργάτης» του πρωτοθραύστη (του Πηδαλίου) Πατριάρχη Βαρθολομαίου;
• Αγνοεί ότι «Η Εκκλησία έχει όρια», ότι «Από τα όρια αυτά δεν μπορείς να βγεις, αν θέλεις να είσαι Χριστιανός. [..]» και εν τέλει ότι ο αφορισμός είναι μία επίσημη πράξη της Εκκλησίας. «Η Εκκλησία έχει όρια. […] "Έτσι εάν αφορίσουμε κάποιον ουσιαστικά τον βγάζουμε από τα όρια της Εκκλησίας και επειδή δεν υπάρχει καμία ζώνη ασφαλείας ουδέτερα και διεθνής, μόλις βγεις από τα όρια της Εκκλησίας κατ' ανάγκη πέφτεις στον χώρο του διαβόλου. Αυτό είναι και επίσημη πράξη της Εκκλησίας η οποία αναγκάζεται, σε εσχάτη ανάγκη, όταν κινδυνεύουν και τα άλλα μέλη Της, αν κάποιος ή κάποιοι δίδουν ένα πολύ κακό παράδειγμα και τότε αναγκάζεται η Εκκλησία να αφορίσει»; (π. Αθανάσιος Μυτιληναίος) [11].
• Αγνοεί ο καλός Ποιμένας της Θεσσαλονίκης ότι οι την οικουμένη πλανώντες κορυφαίοι Οικουμενιστές∙ «Κύκλῳ περιπατοῦσιν» ὡς σκύμνοι ὠρυόμενοι, γιὰ νὰ πλανήσουν μὲ κάθε τρόπο καὶ νὰ ἁρπάξουν ἀπὸ τὸν Θεὸν τοὺς εὐσεβεῖς καὶ νὰ τοὺς προσφέρουν στὸν πατέρα τους τὸν Διάβολο, προσφιλέστατο σ’ αὐτὸν δῶρο», και πάλι ότι «ὁ δὲ μισθωτὸς καὶ οὐκ ὤν ποιμὴν θεωρεῖ τὸν λύκον ἐρχόμενον καὶ ἀφίησι τὰ πρόβατα καὶ φεύγει, ὅτι μισθωτός ἐστι καὶ οὐ μέλλει αὐτῷ περὶ τῶν προβάτων· καὶ ὁ λύκος ἁρπάζει καὶ σκορπίζει τὰ πρόβατα» (Πρόβ. Ἰωάν. 10, 11-13), τῶν ὁποίων τὸ αἷμα, εἶπε, θὰ ἐκζητήση ἀπὸ τὰ χέρια τῶν ποιμένων»; [1+].
Δημήτριος Β. Εμμανουήλ, Ιεροψάλτης
Πτολεμαΐδα 24 Απριλίου 2024
Σημειώσεις:
[1] https://orthodoxostypos.gr/%CE%BB%CF%8C%CE%B3%CE%BF%CF%82-%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%86%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82-%CF%80%CF%81%CF%8C%CF%82-%CE%B5%E1%BD%90%CF%83%CE%B5%CE%B2%CE%B5%E1%BF%96%CF%82-%CF%80%CE%BF%CE%B9%CE%BC/
[2] https://tasthyras.wordpress.com/2022/02/22/%CE%B1%E1%BC%B1%CF%81%CE%B5%CF%84%CE%B9%CE%BA%E1%BD%B2%CF%82-%CE%B4%CE%B9%CE%B4%CE%B1%CF%83%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CE%AF%CE%B5%CF%82-%CF%84%CE%BF%E1%BF%A6-%CE%BA%CE%B1%CE%B8%CE%B7%CE%B3%CE%B7%CF%84/
[3] Χ.Σταμούλης, «Ὑπάρχουμε ἐν λευκῷ…», 26/7/2017
https://antidosis.wordpress.com/2017/07/26/%CF%87%CF%81%CF%85%CF%83%CF%8C%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BC%CE%BF%CF%82-%
[4] https://www.pemptousia.gr/2014/08/i-orthodoxi-anthropologia-to-mistirion/
[5] http://users.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/tributes/regulations/
[6] «ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΙΩ. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ», ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Δ. ΧΑΡΩΝΗ/ΟΥΡΑΝΙΑΣ Α. ΛΑΝΑΡΑ, ΤΟΜΟΣ Α’, Σελ. 43
[7] https://fosfanariou.gr/index.php/2022/05/26/arxon-didaskalos-tis-ekklisias-o-chrysostomos-stamoulis/
[8] https://www.youtube.com/watch?v=GXwsFNtePtg
[9] ΒΛΑΣΙΑ Δ. ΚΑΣΚΑΝΙΩΤΗ, «Εκκλησία, σχίσμα και αίρεση κατά τον άγιο Νεκτάριο» http://ikee.lib.auth.gr/record/281588/files/GRI-2016-15949.pdf
[10] https://www.youtube.com/watch?v=rwMPZdGjfFU
[11] https://www.pentapostagma.gr/ekklisia/6941197_p-athanasios-mytilinaios-ti-einai-aforismos-kai-se-poies-periptoseis-ginetai
