«Ο εαυτός σας είναι π ν ε ύ μ α και όχι το σώμα σας, το οποίο, όσο κι αν είναι ένα χρήσιμο και βολικό περίβλημα, δεν αποτελεί και μέρος του πραγματικού Ε α υ τ ο ύ σας» (Ramacharaka, σελ. 201,202).
Η Γιόγκα και ο Διαλογισμός στο φως της Ορθόδοξης Θεολογίας
Μιχαήλ Χούλη, Θεολόγου
Τα όσα θα εκτεθούν παρακάτω δεν έχουν σκοπό να φοβίσουν τους λάτρεις της γιόγκα και του διαλογισμού (ο καθένας είναι ελεύθερος να πιστεύει και πράττει, σε νόμιμα πλαίσια, αυτό που νομίζει σωστό), αλλά να πληροφορήσουν για εκείνα που οφείλουν να γνωρίζουν οι ασκούμενοι και ΔΕΝ ΤΟΥΣ ΤΑ ΕΧΟΥΝ ΠΕΙ. Ακόμη θέλουμε να επισημάνουμε ότι δεν πρόκειται για ένα αθώο παιχνίδι χαλάρωσης και δεν θυμίζουν οι επιδόσεις των γιόγκι αθλοπαιδιές, αλλά έχει να κάνει με θρησκεία και μεταφυσικό χώρο και ΣΕ ΚΑΜΙΑ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΔΕΝ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗ, όπως επισημαίνουν ειδικοί μελετητές στο χώρο της αθλητιατρικής [βλέπε Χρήστου Ταγαράκη: «Είναι η γιόγκα σωματική άσκηση-γυμναστική;», εκδόσεις Διάλογος, Αθ. 2010, και από www.antibaro.gr/article/611. Ο συγγραφέας είναι βραβευθείς ερευνητής αθλητιατρικής, στο Γερμανικό Πανεπιστήμιο Αθλητισμού Κολωνίας, στην Γερμανία]. Όπως θα διαπιστώσουν μάλιστα οι αναγνώστες, οι πηγές από τις οποίες αντλούμε τα στοιχεία που αναφέρουμε δεν είναι τυχαίες, αλλά πρόκειται για μεγάλα ονόματα διδασκάλων της άπω ανατολής και από συγγραφείς που σπατάλησαν πολλά χρόνια από τη ζωή τους στη μελέτη της ινδουιστικής φιλοσοφίας, του αποκρυφισμού και του αθλητισμού.
Γιόγκα σημαίνει λοιπόν «ένωση», αλλά στα σανσκριτικά σημαίνει και «ασπίδα» (λατινικά: jugum), δηλαδή αναζήτηση προστατευτικής δύναμης (βλ. “Kurt E. Koch, “Το αλφάβητο του αποκρυφισμού”, εκδ. Στερέωμα, 1993, σελ. 210). Έχει σκοπό, με διάφορες τεχνικές που περιλαμβάνει, να ενώσει τον άνθρωπο με το θείο στοιχείο που υπάρχει μέσα του. Οι αρχές της γιόγκα ανευρίσκονται στις Ουπανισάδες και την Μπαγκαβάτ-Γκιτά, ινδουιστικά ερμηνευτικά θρησκευτικά κείμενα το πρώτο και μεγάλης αξίας ιερό για τον Ινδουισμό βιβλίο το δεύτερο. Έχει επομένως η γιόγκα απωανατολίτικη προέλευση και, όπως θα διαπιστώσουμε, το περιεχόμενό της διαφέρει πλήρως από εκείνο του Χριστιανισμού.
Γιόγκα σημαίνει λοιπόν «ένωση», αλλά στα σανσκριτικά σημαίνει και «ασπίδα» (λατινικά: jugum), δηλαδή αναζήτηση προστατευτικής δύναμης (βλ. “Kurt E. Koch, “Το αλφάβητο του αποκρυφισμού”, εκδ. Στερέωμα, 1993, σελ. 210). Έχει σκοπό, με διάφορες τεχνικές που περιλαμβάνει, να ενώσει τον άνθρωπο με το θείο στοιχείο που υπάρχει μέσα του. Οι αρχές της γιόγκα ανευρίσκονται στις Ουπανισάδες και την Μπαγκαβάτ-Γκιτά, ινδουιστικά ερμηνευτικά θρησκευτικά κείμενα το πρώτο και μεγάλης αξίας ιερό για τον Ινδουισμό βιβλίο το δεύτερο. Έχει επομένως η γιόγκα απωανατολίτικη προέλευση και, όπως θα διαπιστώσουμε, το περιεχόμενό της διαφέρει πλήρως από εκείνο του Χριστιανισμού.
Σκοπός της γιόγκα είναι η απελευθέρωση κάθε ψυχής από τα δεσμά της, δηλαδή από το σώμα (που το θεωρούν δευτερεύον στοιχείο του ανθρώπου) και από την μετεμψύχωση, τους «πάμπολλους στους αιώνες κύκλους γεννήσεων και θανάτων, με τελικό προορισμό να γυρίσει και να ενωθεί με τον Ωκεανό του Απείρου, το Θεό, απ’ όπου ξεκίνησε το ταξίδι της» (Σουάμι Βιβεκανάντα, “Γιόγκα”, εκδ. Δίβρης, Αθ. 1983, σελ. 21). Έχει καθαρά δηλαδή θρησκευτικό περιεχόμενο η γιόγκα και δεν νοείται, όπως παρουσιάζεται σκόπιμα στη Δύση -για να μην γίνει αντιληπτή ως θρησκευτικό σύστημα που είναι- σαν γυμναστικές ασκήσεις υγείας, ευεξίας, δύναμης και χαλάρωσης. Έτσι όμως, σύμφωνα με τους ινδουιστές, υποδουλώνει και πάλι στο εγωιστικό και υλικό νόημα τον άνθρωπο, στην ενδοκοσμική επιθυμία του που αυτήν προσπαθεί να αποφύγει, και χάνει τον υψηλό στόχο της απελευθέρωσης (βλ. Δημ. Πετριλιώτη, “Θρησκευτικά Β΄Λυκείου”, εκδ. Σαββάλας, 1998, σελ. 211). Στην Ινδία, πράγματι, θεωρούν ανάρμοστη συμπεριφορά το να παρουσιάζουν στη Δύση ορισμένοι επιτήδειοι την γιόγκα και το διαλογισμό ως γυμναστικές μόνο ασκήσεις, για ευεξία και ψυχολογική εκτόνωση, αφού πρόκειται για αναπόσπαστο μέρος του Ινδουισμού και του Βουδισμού.
Η Γιόγκα και ο διαλογισμός, ενώ σε Ευρώπη και Αμερική παρουσιάζεται φαινομενικά με τη μορφή τεχνικών αναπνοής και γυμναστικών ασκήσεων, συνδυάζεται παράλληλα με συγκέντρωση της προσοχής σε ένα σημείο και απαγγελία του “Ωμ”, που ως “Μάντρα” είναι όμως επίκληση ινδουιστικών θεοτήτων και επαναλαμβάνεται με τη μορφή συνήθως μιας ιερής συλλαβής. Θεωρούν έτσι οι δάσκαλοι της γιόγκα ότι οδηγούνται στον έλεγχο της συνείδησης και του σώματος και στην ένωση με το Υπέρτατο Ον. Οι πιστοί χριστιανοί επομένως, ή ακόμη και μουσουλμάνοι, ή ακόλουθοι άλλων θρησκειών, θα έπρεπε να γνωρίζουν ότι εισέρχονται έτσι σε θεωρία και πρακτική διαφορετικής από τη δική τους θρησκευτικής φιλοσοφίας, την οποία ενδεχομένως δεν θα ήθελαν να ακολουθήσουν. ΑΥΤΟ ΟΜΩΣ ΕΝΤΕΧΝΑ ΣΥΧΝΑ ΑΠΟΣΙΩΠΑΤΑΙ από επαγγελματίες καθοδηγητές, που στις περισσότερες περιπτώσεις δεν είναι ούτε καν γνήσιοι ινδουιστές.
Η γιόγκα δεν δέχεται Τριαδικό Θεό και έχει όπως προείπαμε σαν κύρια διδασκαλία τη μετενσάρκωση, για την οποία θα αναφερθούμε παρακάτω. Οδηγεί μάλιστα τον άνθρωπο σε αρκετές περιπτώσεις στον αποκρυφισμό, αφού οι νέες δυνάμεις που αποκτά κανείς σε προχωρημένα στάδια -όπως είναι η αιώρηση, τα προαισθήματα, η έξοδος της ψυχής από το σώμα, η όραση από απόσταση, τα χρώματα που βλέπει κ.α.- είναι και δυνάμεις της μαγείας. Έτσι, «ο άνθρωπος εκείνος που ανακάλυψε και έμαθε να χειρίζεται τις εσωτερικές δυνάμεις, μπορεί να θέσει όλη τη φύση κάτω από τον έλεγχό του», ισχυρίζεται ο Βιβεκανάντα στη ‘Γιόγκα’ του (σελ. 39). Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες μέντιουμ, που τονίζουν ότι ξεκίνησαν την καριέρα τους όταν ασκήθηκαν στο διαλογισμό (βλ. π. Σεραφείμ Ρόουζ, “Η ψυχή μετά τον θάνατο”, εκδ. Μυριόβιβλος, Αθ. 2003, σελ. 172 κ.ε.). Οι ίδιοι οι νεοεποχίτες, που χρησιμοποιούν συχνά τη γιόγκα και τον διαλογισμό, παραδέχονται ότι αυτά τα συστήματα επιφέρουν, σε ανώτερο επίπεδο, “αόρατες επιρροές”. Αυτό γίνεται, γιατί με το διαλογισμό ανοίγουμε τους εαυτούς μας με τη θέλησή μας, εκ προθέσεως (βλ. Henry Reed, Ph D., “Έντγκαρ Κέυση, Η διοχέτευση του ανώτερου εαυτού”, εκδ. Βουλούκου, Αθήνα 1992).
Έχουν άλλωστε παρατηρηθεί στους ασκούμενους «τρεμούλες, ζαλάδες, μουδιάσματα, βόμβοι» και τύφλωση, και αυτά δεν είναι δικές μας εκτιμήσεις, αλλά του προέδρου της Αμερικανικής Ακαδημίας Ασιατικών Μελετών και του Εθνικού Κολλεγίου του Παν/μίου της Βομβάης και του Μαντράς, καθηγητή Έρνεστ Γουντ (Ernest Wood, “Εισαγωγή και Ανάλυση στην Επιστήμη της Γιόγκα”, εκδ. Πύρινος Κόσμος, Αθ. 1977, σελ. 109). Είναι μάλιστα γνωστό ότι την γιόγκα ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΕΙ Η ΥΠΟΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ, ενώ αντίθετα κίνηση υπάρχει λ.χ. στο βάδισμα, την ποδηλασία, τα αθλητικά παιχνίδια, την κολύμβηση κ.λπ. Για κάποιους επομένως που δεν αθλούνται και διάγουν καθιστική ζωή, η γιόγκα δεν θα ωφελήσει στην υγεία τους, ενώ αντίθετα μπορεί να αποβεί επιζήμια αν παραταθεί νομίζοντας ότι έτσι γυμνάζονται. Αυτό γιατί δεν περιλαμβάνει αερόβια προσπάθεια -όπως δέχεται για την υγεία η βιοϊατρική και η αθλητιατρική- για βελτίωση της φυσικής κατάστασης, αλλά μόνο στατικές ασκήσεις. Η αερόβιου τύπου δυναμική άσκηση είναι άλλωστε που επιδρά στην καλή εγκεφαλική λειτουργία, την καλή ψυχολογική κατάσταση και την πρόληψη των συμπτωμάτων της γήρανσης και όχι οι καθιστικές ασκήσεις τύπου γιόγκα (βλ. Χρήστου Ταγαράκη, όπου ανωτέρω, σελ. 14,15).
Η Γιόγκα παρέχει εξάλλου τις εξής αρνητικές επιπτώσεις στον άνθρωπο:
α) ΑΥΤΟΕΙΔΩΛΟΛΑΤΡΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΘΕΩΣΗ: «Όταν ο άνθρωπος έρχεται πρόσωπο με πρόσωπο με την ανάλυση του ίδιου του μυαλού του, …..με κάτι που είναι από τη φύση του αιώνια αγνό και τέλειο, δεν θα είναι πια δυστυχισμένος». Ο Γιόγκι που έχει μάθει να ελέγχει την Πράνα (τις δυνάμεις του σύμπαντος) «γίνεται σχεδόν παντοδύναμος, σχεδόν παντογνώστης» (Βιβεκανάντα, σελ. 36 και 58), και «το πιο κοινό αίσθημα που δοκιμάζει ο φωτιζόμενος είναι ότι έχει σχεδόν τέλεια γνώση όλων των πραγμάτων, ότι επέτυχε δηλαδή την Παντογνωσία», εννοείται από μόνος του (Ramacharaka, “Γιόγκα”, εκδ. Ιδρεία, 1967, σελ. 62).
(β) ΜΑΓΕΙΑ: «Όταν ο Γιόγκι γίνει τέλειος, τίποτε δεν θα υπάρχει στη φύση που να μη είναι κάτω από τον έλεγχό του. Αν διατάξεις τους θεούς ή τις ψυχές που έφυγαν να έρθουν, θα έρθουν στην προσταγή σου. Όλες οι δυνάμεις της φύσεως θα τον υπακούουν σαν σκλάβοι του». και ακόμη: «Όταν ένας Γιόγκι διαβάζει τις σκέψεις των άλλων ανθρώπων ή βλέπει υπερσυνειδητά αντικείμενα, τα βλέπει σε ένα άλλο είδος διαστήματος που λέγεται Τσιττά-κάσα, το διανοητικό διάστημα». Και: «Στην απλή Πραναγιάμα υπάρχει ιδρώτας, στη μεσαία τρεμούλιασμα του σώματος και στην ύψιστη αιώρηση του σώματος» (Βιβεκανάντα, σελ. 57, 71, 103). Στην Hatha γιόγκα, αλλά και στον τρίτο και τέταρτο ιδιαίτερα βαθμό ενασχόλησης με τη γιόγκα, παρουσιάζονται υπερφυσικά φαινόμενα, όπως παρατηρούνται και στους Θιβετιανούς γιόγκι, που διδάσκουν την ύπνωση, τηλεκίνηση, ελεγχόμενη τηλεπάθεια, ανύψωση, έξοδο της ψυχής από το σώμα κ.α. (βλ. Kurt E. Koch, σελ. 210-215)
(γ) ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΣΥΓΧΥΣΗ: Οι ιδρυτές θρησκειών (Μωάμεθ, Χριστός κ.λπ.) υπήρξαν απλά μεγάλοι γιόγκιν, διδάσκουν οι διδάσκαλοί τους. Μάλιστα και ο Χριστός δεν αντιμετωπίζεται ως Θεός, αλλά σαν απλός άνθρωπος όπως εμείς, που έφτασε όμως και κέρδισε την υπερσυνειδησία. Έτσι, «ο αληθινά αφοσιωμένος θ’ αναγνωρίσει ότι Εκείνος, που ήταν το ιδεώδες του στη ζωή, λατρεύεται σε όλα τα ιδανικά, απ’ όλα τα δόγματα, με όλα τα ονόματα, και μέσα απ’ όλες τις μορφές» (Βιβεκανάντα, σελ. 96, 97, 158).
(δ) ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΜΟΝΟ ΩΣ ΨΥΧΗΣ και όχι ως ψυχοσωματικής ύπαρξης, όπως δέχεται ο Χριστιανισμός: «ΕΣΕΙΣ είστε η ψυχή και το σώμα είναι ένα κομμάτι σας, που είναι προσωρινό και όχι πραγματικό…. Και κάποτε θα το αποβάλλετε». «Ο εαυτός σας είναι π ν ε ύ μ α και όχι το σώμα σας, το οποίο, όσο κι αν είναι ένα χρήσιμο και βολικό περίβλημα, δεν αποτελεί και μέρος του πραγματικού Ε α υ τ ο ύ σας» (Ramacharaka, σελ. 201,202).
(ε) ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ, όπως: -Το ανώτερο εγώ του ανθρώπου είναι υπερβατικό χωρίς αρχή και τέλος, δεν υπάρχει γέννηση και θάνατος. -Παράδεισος και κόλαση δεν είναι παρά προϊόντα του ανθρωπίνου πνεύματος. –Γιόγκα σημαίνει σύνθεση του φυσικού και του μεταφυσικού σύμπαντος κ.α. (βλ. Kurt E. Koch, σελ. 211). -Πιστεύει ακόμη η γιόγκα στον σκληρό και απρόσωπο νόμο του ΚΑΡΜΑ (συσσώρευσης έργων) και στην ΜΕΤΕΝΣΑΡΚΩΣΗ, που πόρρω απέχουν από τη χριστιανική Αποκάλυψη. Οι εσφαλμένες αυτές διδασκαλίες προϋποθέτουν την εκμηδένιση του φυσικού σώματος, απορρίπτουν την ανάσταση και τον Τριαδικό Θεό, ενώ πιστεύουν ότι η ψυχή ταξιδεύει και ζει ευτυχισμένα από μερικά χρόνια μέχρι χιλιάδες χρόνια μετά θάνατον, για να επιστρέψει, στη συνέχεια, σε κάποιο φυτό, ζώο ή άνθρωπο, ώστε μετά από ‘άπειρες’ αναγεννήσεις να σωθεί η ψυχή, χαμένη στον απρόσωπο ωκεανό της Νιρβάνα. Οι άνθρωποι, σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, γεννιούνται φτωχοί, άρρωστοι, στο περιθώριο κ.λπ. γιατί σε προηγούμενη ζωή τους υπήρξαν κακοί, άδικοι, εκμεταλλευτές κ.α. Άρα, πρέπει να δεχθούν την άσχημη κατάστασή τους για να εξιλεωθούν σε επόμενη ζωή. Έτσι βέβαια παραλύεται εξαιτίας εσφαλμένων θρησκευτικών πεποιθήσεων η ανάγκη για αλλαγή, για επανάσταση, ο αγώνας για κοινωνική δικαιοσύνη, για νέες κατακτήσεις κ.λπ. Και ακολουθεί κανείς το μοιραίο και το τέλμα χωρίς αντίρρηση. Η θεωρία της μετεμψύχωσης ΔΙΚΑΙΩΝΕΙ ΑΚΟΜΗ ΤΗΝ ΑΠΑΝΘΡΩΠΗ ΒΙΑ και κάθε δικτάτορα, πολιτικό, κοινωνικό ή θρησκευτικό, εφόσον εκείνος γεννήθηκε για να ηγείται και οι υπόλοιποι για να εξιλεωθούν από εγκλήματα προηγουμένων μετενσαρκώσεων. Στο Χριστιανισμό η σωτηρία είναι αντίθετα χάρη, δωρεά του Θεού δια Ιησού Χριστού, και όχι αυτοκατάκτηση, αλλιώς η σταυρική θυσία του Κυρίου θα ήταν άχρηστη. Εξάλλου, ο απ. Παύλος ξεκαθαρίζει: «Οι άνθρωποι μια φορά πεθαίνουν και ύστερα έρχεται κρίση» (Εβρ. 9,27), ενώ ο Χριστός, απευθυνόμενος στον δεξιό ληστή πάνω από το σταυρό, τον διαβεβαιώνει: «ΣΗΜΕΡΑ θα είσαι μαζί μου στον Παράδεισο» (Λουκ. 23,23) και δεν του λέει, φυσικά, «Περίμενε και σε μερικές χιλιάδες γεννήσεις και θανάτους θα είμαστε και πάλι μαζί» (βλ. και Μιχαήλ Χούλη, “Σύγχρονες αιρέσεις και παραθρησκευτικές λατρείες στην Ελλάδα”, Ιεράς Μητροπόλεως Σύρου, Σύρος 2002, σελ. 77-80/ 84-89).
Κάποιοι βέβαια μπορεί να ρωτήσουν: “Τι σχέση έχουν όλα αυτά με εμάς; Εμείς ενδιαφερόμαστε μόνο για την πρακτική πλευρά της γιόγκα, την χαλάρωση και αποφόρτιση που παρέχει, και δεν ασχολούμαστε με την θεωρητική φιλοσοφία της”. Η απάντηση, όπως μέχρι σήμερα έχει φανεί εμπειρικά, είναι η εξής: Έχει παρατηρηθεί ότι, στις περισσότερες περιπτώσεις, μέσω των πρακτικών ασκήσεων γιόγκα, σιγά-σιγά ο ασκούμενος μυείται στην απωανατολίτικη φιλοσοφία και απομακρύνεται, ίσως ασυνείδητα στην αρχή, από την ελληνική παράδοση και ζωή, από την Εκκλησία, από την πίστη στον Ιησού Χριστό ως μοναδικό Μεσσία και Υιό του Θεού. Το ημίφως, η κατάλληλη ατμόσφαιρα στο φως των κεριών, η αυτοβύθιση, οι συγκεκριμένες στάσεις σώματος, οι τεχνικές αναπνοής, οι ιερές συλλαβές που δίδονται κατά το διαλογισμό, οι θεωρίες περί “ροής ενέργειας” στον οργανισμό, ανοίγματος κέντρων “τσάκρα”, δύναμη της “κουνταλίνι” κ.λπ. -που είναι και καθαρά αντιχριστιανικές διδασκαλίες- οδηγούν σταδιακά τον ασκούμενο στην ινδουιστική και βουδιστική φιλοσοφία.
Από παραπληροφόρηση ακόμη, ή και σκόπιμα, κάποιοι παρουσιάζουν τον Ησυχασμό της Ορθοδόξου Εκκλησίας ως χριστιανική γιόγκα. Διαφέρουν όμως οι έννοιες αυτές ριζικά. Η γιόγκα περιλαμβάνει αντίθεση μεταξύ σώματος και ψυχής, ύλης και πνεύματος, ενώ θεωρεί ότι ο άνθρωπος στην ουσία σώζεται από μόνος του. Ο Ησυχασμός αντίθετα είναι άσκηση και προσευχή με σκοπό την κατά χάριν ένωση του νοερώς προσευχόμενου ανθρώπου με το Θεό, χωρίς να χάνεται η συνείδηση, και ενώ εξακολουθεί να βιώνει -και να παραμένει ο πιστός- το Χριστολογικό, Τριαδολογικό και κοινωνικό-αγαπητικό περιβάλλον της εκκλησιαστικής και μυστηριακής ζωής. Στην χριστιανική ζωή εξάλλου ο Χριστός είναι το Α και το Ω, ενώ ο πιστός σχετίζεται μ’ Αυτόν μέσω της Θ. Κοινωνίας, της ταπείνωσης και των έργων αγάπης (βλ. και Νικόλαου Νευράκη: “Χριστιανισμός και Θρησκεύματα”, Αθ. 1999, σελ. 138-139).
Τέλος, γιατί αλήθεια χρειάζονται κάποιοι, ενώ θεωρούν τους εαυτούς τους χριστιανούς, ινδουιστική καθοδήγηση και mantras και ασιατικό διαλογισμό για να ηρεμήσουν και να χαλαρώσουν; Τίποτε δεν γνωρίζουν από μελέτη της Αγίας Γραφής, τη βοήθεια του Χριστού μέσω της Θείας Λειτουργίας και τη δύναμη της προσευχής; Αν χρησιμοποιούσαν τις ώρες που δαπανούν στο διαλογισμό, για να προσευχηθούν θερμά στο Θεό, τα αποτελέσματα στη ζωή τους θα ήταν διαφορετικά και πραγματικά θα βίωναν ελπίδα, πίστη και χαρά σε μεγάλο βαθμό. Ας θυμίσουμε ότι η υποδούλωση σε ασφυκτικές πνευματικά δυνάμεις δεν είναι δύσκολο, αν δεν προσέξουν, να συμβεί στη ζωή των ανθρώπων και πως, ο απόστολος Παύλος, γνώστης των αδυναμιών μας και της σύγχυσης που απειλεί καθημερινά την ανθρωπότητα, προειδοποιεί: «Ο Χριστός μάς απελευθέρωσε για να είμαστε ελεύθεροι. ΠΑΡΑΜΕΙΝΕΤΕ ΛΟΙΠΟΝ ΣΤΑΘΕΡΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΜΗΝ ΞΑΝΑΜΠΑΙΝΕΤΕ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΖΥΓΟ ΔΟΥΛΕΙΑΣ» (Γαλ. 5,1).
