ΣΧΟΛΙΟ:
ΠΑΛΙ ΚΑΛΑ ΠΟΥ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΑΥΤΟΣ ΔΕΝ ΕΙΠΕ "ΤΟ ΑΛΗΘΙΝΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΠΡΟΣΩΠΟ
Ο Ιωάννου Γ. Λότσιος είπε: ''Βασικό στοιχείο σε όλες αυτές τις σύγχρονες προκλήσεις αποτελεί το ανθρώπινο πρόσωπο, ανεξαρτήτως εθνικότητας, φυλής και θρησκείας''...
Σχόλιο στην ομιλία του Οικουμενικού Πατριάρχη στην Αίγυπτο
"H Πρόκληση των Θρησκειών"
Ιωάννου Γ. Λότσιου
Δρ. Θ., Μέλος του Δ.Σ. του CEMES
Διαθρησκειακός Διάλογος και Αγία και
Μεγάλη Σύνοδος
Μεγάλη Σύνοδος
H σύγκληση της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου
(ΑΜΣ) έγινε σε μια κρίσιμη χρονική στιγμή,
οικονομικών, πολιτικών, κοινωνικών και
θρησκευτικών προβλημάτων και αφορούν ολόκληρη την ανθρωπότητα. Βασικό στοιχείοσε όλες αυτές τις σύγχρονες προκλήσεις αποτελεί το ανθρώπινο πρόσωπο, ανεξαρτήτως
εθνικότητας, φυλής και θρησκείας. Ήδη στην Α' Προσυνοδική Πανορθόδοξο (1976)
Διάσκεψη θα επισημανθεί αυτή ακριβώς η συμμετοχή:'' Εί δυνατόν ή Ορθόδοξος
Εκκλησία συνεργασθή και μετά των πιστών των άλλων, εκτός του Χριστιανισμού,
Θρησκευμάτων, εν τη πεποιθήσει ότι η συνεργασία αυτή θα συντελέση εις την
απάλειψιν του φανατισμού απο πάσης πλευράς, την συμφιλίωσιν των λαών και
την επικράτησιν των ιδεωδών της ελευθερίας και της ειρήνης εν τω κόσμω1".
Η ΑΜΣ αναφέρεται στον Διαθρησκειακό και Οικουμενικό Διάλογο,
τόσο στο Μήνυμα, όσο και στην Εγκύκλιο και στο Εκκλησιολογικό κείμενο
"Σχέσεις της Ορθοδόξου Εκκλησίας προς τον λοιπόν χριστιανικόν κόσμον":
''Οἱ σύγχρονοι διμερεῖς θεολογικοί διάλογοι τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὡς
καί ἡ συμμετοχή αὐτῆς εἰς τήν Οἰκουμενικήν Κίνησιν ἐρείδονται ἐπί τῆς
συνειδήσεως ταύτης τῆς Ὀρθοδοξίας καί τοῦ οἰκουμενικοῦ αὐτῆς πνεύματος
ἐπί τῷ τέλει τῆς ἀναζητήσεως, βάσει τῆς ἀληθείας τῆς πίστεως καί τῆς
παραδόσεως τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας τῶν ἑπτά Οἰκουμενικῶν Συνόδων,
τῆς ἑνότητος ὅλων τῶν Χριστιανῶν'' (Παράγρ. 5)2.
τόσο στο Μήνυμα, όσο και στην Εγκύκλιο και στο Εκκλησιολογικό κείμενο
"Σχέσεις της Ορθοδόξου Εκκλησίας προς τον λοιπόν χριστιανικόν κόσμον":
''Οἱ σύγχρονοι διμερεῖς θεολογικοί διάλογοι τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὡς
καί ἡ συμμετοχή αὐτῆς εἰς τήν Οἰκουμενικήν Κίνησιν ἐρείδονται ἐπί τῆς
συνειδήσεως ταύτης τῆς Ὀρθοδοξίας καί τοῦ οἰκουμενικοῦ αὐτῆς πνεύματος
ἐπί τῷ τέλει τῆς ἀναζητήσεως, βάσει τῆς ἀληθείας τῆς πίστεως καί τῆς
παραδόσεως τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας τῶν ἑπτά Οἰκουμενικῶν Συνόδων,
τῆς ἑνότητος ὅλων τῶν Χριστιανῶν'' (Παράγρ. 5)2.
Η ΑΜΣ δεν αναφέρθηκε μόνο στους πιστούς της Ορθόδοξης Εκκλησίας, γιατί
από την φύση της έχει οικουμενικό χαρακτήρα3, επεκτάθηκε ακόμα παραπέρα,
σε κάθε άνθρωπο κάθε θρησκείας, αφού τα προβλήματα, η βία και οι τρομοκρατικές
επιθέσεις δεν κάνουν διακρίσεις Στο Μήνυμα επισημαίνεται το εξής: "Οἱ ἐκρήξεις
φονταμενταλισμοῦ πού παρατηροῦνται στούς κόλπους διαφόρων θρησκειῶν
ἀποτελοῦν ἔκφραση νοσηρῆς θρησκευτικότητος. Ὁ νηφάλιος διαθρησκειακός
διάλογος συμβάλλει σημαντικά στήν προώθηση τῆς ἀμοιβαίας ἐμπιστοσύνης,
τῆς ειρήνης καί τῆς καταλλαγῆς. Τό λάδι τοῦ θρησκευτικοῦ βιώματος πρέπει
νά χρησιμοποιεῖται γιά νά ἐπουλώνει πληγές καί ὄχι γιά νά ἀναζωπυρώνει τή
φωτιά τῶν πολεμικῶν συρράξεων. Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία καταδικάζει ἀπεριφράστως
τήν ἐπέκταση τῆς πολεμικῆς βίας, τούς διωγμούς, τήν ἐκδίωξη καί δολοφονία μελῶν
θρησκευτικῶν κοινοτήτων, τόν ἐξαναγκασμό γιά τήν ἀλλαγή τῆς θρησκευτικῆς πίστεως,
τήν ἐμπορία προσφύγων, τίς ἀπαγωγές, τά βασανιστήρια, τίς εἰδεχθεῖς ἐκτελέσεις
(παραγρ. 4)"4.
από την φύση της έχει οικουμενικό χαρακτήρα3, επεκτάθηκε ακόμα παραπέρα,
σε κάθε άνθρωπο κάθε θρησκείας, αφού τα προβλήματα, η βία και οι τρομοκρατικές
επιθέσεις δεν κάνουν διακρίσεις Στο Μήνυμα επισημαίνεται το εξής: "Οἱ ἐκρήξεις
φονταμενταλισμοῦ πού παρατηροῦνται στούς κόλπους διαφόρων θρησκειῶν
ἀποτελοῦν ἔκφραση νοσηρῆς θρησκευτικότητος. Ὁ νηφάλιος διαθρησκειακός
διάλογος συμβάλλει σημαντικά στήν προώθηση τῆς ἀμοιβαίας ἐμπιστοσύνης,
τῆς ειρήνης καί τῆς καταλλαγῆς. Τό λάδι τοῦ θρησκευτικοῦ βιώματος πρέπει
νά χρησιμοποιεῖται γιά νά ἐπουλώνει πληγές καί ὄχι γιά νά ἀναζωπυρώνει τή
φωτιά τῶν πολεμικῶν συρράξεων. Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία καταδικάζει ἀπεριφράστως
τήν ἐπέκταση τῆς πολεμικῆς βίας, τούς διωγμούς, τήν ἐκδίωξη καί δολοφονία μελῶν
θρησκευτικῶν κοινοτήτων, τόν ἐξαναγκασμό γιά τήν ἀλλαγή τῆς θρησκευτικῆς πίστεως,
τήν ἐμπορία προσφύγων, τίς ἀπαγωγές, τά βασανιστήρια, τίς εἰδεχθεῖς ἐκτελέσεις
(παραγρ. 4)"4.
Η παραπάνω αναφορά στα Συνοδικά Κείμενα της ΑΜΣ, αφορά στην σημασία του
λαού του Θεού και τις σχέσεις, συμπεριφορές των ανθρώπων που μπορούν να
οδηγήσουν στην καλύτερη κατανόηση της σχέσεως της Εκκλησίας με την
ανθρωπότητα και την προθυμία της για τον δια-θρησκειακό διάλογο, σε όλα τα
επίπεδα, τοπικό-μεταξύ των κοινοτήτων- και σε επίπεδο ηγετών. Περισσότερο,
οι αναφορές των συνοδικών Κειμένων της ΑΜΣ αναφέρονται στην καταδίκη
του Φονταμενταλισμού5, ως ασυμβίβαστου με τις Ευαγγελικές επιταγές, φανερώνουν
ότι η έννοια του δια-θρησκειακού διαλόγου είναι μια διαδικασία εν εξελίξει, αφού
η θρησκεία συνδέεται με τον τρόπο ζωής των πιστών. Ο διάλογος στα δύο
αυτά επίπεδα αντιπροσωπεύει την πρόθεση να εκφραστεί όχι μόνο η
πνευματική κληρονομιά της Εκκλησίας αλλά και να κατανοηθεί η άλλη πνευματική
κληρονομιά, ανθρώπων που ανήκουν σε άλλες θρησκείες. Η καθημερινή διαβίωση
με ανθρώπους άλλων θρησκειών δεν πρέπει να είναι η αιτία φόβου και μίσους,
αλλά ευκαιρίες δράσης, της ελευθερίας, της αλληλεγγύης και της αξιοπρέπειας,
ιδιαίτερα της ανθρώπινης εξαθλίωσης. Η ΑΓΜ διευκρίνισε και καθοδήγησε την
σχέση του διαλόγου και της Ιεραποστολής, όχι ως αντιθετική σχέση, αλλά ως
αμοιβαία σχέση για την παρουσία της Εκκλησίας στο σύγχρονο κοινωνικό
γίγνεσθαι και δίνει προοπτικές των σχέσεων μεταξύ χριστιανών με πιστούς
άλλων θρησκειών6.
λαού του Θεού και τις σχέσεις, συμπεριφορές των ανθρώπων που μπορούν να
οδηγήσουν στην καλύτερη κατανόηση της σχέσεως της Εκκλησίας με την
ανθρωπότητα και την προθυμία της για τον δια-θρησκειακό διάλογο, σε όλα τα
επίπεδα, τοπικό-μεταξύ των κοινοτήτων- και σε επίπεδο ηγετών. Περισσότερο,
οι αναφορές των συνοδικών Κειμένων της ΑΜΣ αναφέρονται στην καταδίκη
του Φονταμενταλισμού5, ως ασυμβίβαστου με τις Ευαγγελικές επιταγές, φανερώνουν
ότι η έννοια του δια-θρησκειακού διαλόγου είναι μια διαδικασία εν εξελίξει, αφού
η θρησκεία συνδέεται με τον τρόπο ζωής των πιστών. Ο διάλογος στα δύο
αυτά επίπεδα αντιπροσωπεύει την πρόθεση να εκφραστεί όχι μόνο η
πνευματική κληρονομιά της Εκκλησίας αλλά και να κατανοηθεί η άλλη πνευματική
κληρονομιά, ανθρώπων που ανήκουν σε άλλες θρησκείες. Η καθημερινή διαβίωση
με ανθρώπους άλλων θρησκειών δεν πρέπει να είναι η αιτία φόβου και μίσους,
αλλά ευκαιρίες δράσης, της ελευθερίας, της αλληλεγγύης και της αξιοπρέπειας,
ιδιαίτερα της ανθρώπινης εξαθλίωσης. Η ΑΓΜ διευκρίνισε και καθοδήγησε την
σχέση του διαλόγου και της Ιεραποστολής, όχι ως αντιθετική σχέση, αλλά ως
αμοιβαία σχέση για την παρουσία της Εκκλησίας στο σύγχρονο κοινωνικό
γίγνεσθαι και δίνει προοπτικές των σχέσεων μεταξύ χριστιανών με πιστούς
άλλων θρησκειών6.
Ειρήνη και Διάλογος
Στην Ομιλία του στην Διεθνή Διάσκεψη στο Al-Azhar ο Οικουμενικός Πατριάρχης
Βαρθολομαίος τόνισε την αξία της θρησκείας ως κεντρική διάσταση της
ανθρώπινης ζωής σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο και συγχρόνως
την παρουσία και την συμμετοχή τη θρησκείας στα σύγχρονα δημόσια
θέματα που αφορούν την κοινωνία. Η αξιοπιστία της Θρησκείας εξαρτάται
από την στάση τους απέναντι στην προστασία της ανθρώπινης ζωής, της
ελευθερίας και της αξιοπρέπειας και την συμβολή τους στην ειρήνη.
Για τις θρησκείες αυτή η ειρήνη δεν πρέπει να είναι μόνο η απουσία
ενός πολέμου, αλλά μια ουσιαστική παρουσία της ελευθερίας, της
δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης. Προχωρώντας ο Οικουμενικός Πατριάρχης
τόνισε για το Ισλάμ: "Με την παρουσία μας σήμερα, κατά τη διάρκεια αυτής
της πολύ σημαντικής διάσκεψης, θα θέλαμε να αντιταχθούμε τουλάχιστον
σε μία προκατάληψη: το Ισλάμ δεν ισοδυναμεί με την τρομοκρατία, επειδή η
τρομοκρατία είναι ξένη σε οποιαδήποτε θρησκεία". Γι’ αυτό και ο
Διαθρησκειακός διάλογος που διεξάγεται με αμοιβαία εμπιστοσύνη και σεβασμό,
μπορεί να διώξει τον φόβο και την υποψία.
Βαρθολομαίος τόνισε την αξία της θρησκείας ως κεντρική διάσταση της
ανθρώπινης ζωής σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο και συγχρόνως
την παρουσία και την συμμετοχή τη θρησκείας στα σύγχρονα δημόσια
θέματα που αφορούν την κοινωνία. Η αξιοπιστία της Θρησκείας εξαρτάται
από την στάση τους απέναντι στην προστασία της ανθρώπινης ζωής, της
ελευθερίας και της αξιοπρέπειας και την συμβολή τους στην ειρήνη.
Για τις θρησκείες αυτή η ειρήνη δεν πρέπει να είναι μόνο η απουσία
ενός πολέμου, αλλά μια ουσιαστική παρουσία της ελευθερίας, της
δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης. Προχωρώντας ο Οικουμενικός Πατριάρχης
τόνισε για το Ισλάμ: "Με την παρουσία μας σήμερα, κατά τη διάρκεια αυτής
της πολύ σημαντικής διάσκεψης, θα θέλαμε να αντιταχθούμε τουλάχιστον
σε μία προκατάληψη: το Ισλάμ δεν ισοδυναμεί με την τρομοκρατία, επειδή η
τρομοκρατία είναι ξένη σε οποιαδήποτε θρησκεία". Γι’ αυτό και ο
Διαθρησκειακός διάλογος που διεξάγεται με αμοιβαία εμπιστοσύνη και σεβασμό,
μπορεί να διώξει τον φόβο και την υποψία.
Η πρόκληση των θρησκειών
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης, συνεχίζοντας επισημαίνει ορισμένα βασικά
γνωρίσματα, απαραίτητα στοιχεία και στόχους της θρησκείας. Τα ιδιαίτερα
αυτά γνωρίσματα δεν αναδεικνύουν μόνο την πνευματική και θρησκευτική
διάσταση του ανθρώπου, περισσότερο απομακρύνουν την οποιαδήποτε
αρνητική της θέση από τους επικριτές της. Τα τέσσερα αυτά θεμελιώδη
στοιχεία καθιστούν την θρησκεία κεντρικό σημείο στην ιδιωτική και
δημόσια ζωή. Γι’ αυτό χρειάζεται μια επανεκτίμηση του ρόλου και του
στόχου της, ανάμεσα στην πραγματικότητα της βίωσης της διαφορετικότητας
των πολιτισμών και των θρησκειών. Τα βασικά γνωρίσματα είναι τα εξής:
γνωρίσματα, απαραίτητα στοιχεία και στόχους της θρησκείας. Τα ιδιαίτερα
αυτά γνωρίσματα δεν αναδεικνύουν μόνο την πνευματική και θρησκευτική
διάσταση του ανθρώπου, περισσότερο απομακρύνουν την οποιαδήποτε
αρνητική της θέση από τους επικριτές της. Τα τέσσερα αυτά θεμελιώδη
στοιχεία καθιστούν την θρησκεία κεντρικό σημείο στην ιδιωτική και
δημόσια ζωή. Γι’ αυτό χρειάζεται μια επανεκτίμηση του ρόλου και του
στόχου της, ανάμεσα στην πραγματικότητα της βίωσης της διαφορετικότητας
των πολιτισμών και των θρησκειών. Τα βασικά γνωρίσματα είναι τα εξής:
1. Η θρησκεία συνδέεται με τις βαθιές ανησυχίες του ανθρώπου. Παρέχει απαντήσεις
σε κρίσιμα υπαρξιακά ερωτήματα, δίνοντας προσανατολισμό και νόημα ζωής.
Η θρησκεία ανοίγει στα ανθρώπινα όντα τη διάσταση της αιωνιότητας και το βάθος
της αλήθειας.
σε κρίσιμα υπαρξιακά ερωτήματα, δίνοντας προσανατολισμό και νόημα ζωής.
Η θρησκεία ανοίγει στα ανθρώπινα όντα τη διάσταση της αιωνιότητας και το βάθος
της αλήθειας.
2. Η θρησκεία σχετίζεται με την ταυτότητα των λαών και των πολιτισμών. Αυτός
είναι ο λόγος για τον οποίο η γνώση της πίστης και της θρησκείας του άλλου
είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση της διαφορετικότητας και για
την καθιέρωση διαλόγου.
είναι ο λόγος για τον οποίο η γνώση της πίστης και της θρησκείας του άλλου
είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση της διαφορετικότητας και για
την καθιέρωση διαλόγου.
3. Η θρησκεία έχει δημιουργήσει και διατηρήσει τα μεγαλύτερα πολιτιστικά
επιτεύγματα της ανθρωπότητας, τις ουσιώδεις ηθικές αξίες, την αλληλεγγύη
και την συμπόνια, καθώς και το σεβασμό ολόκληρης της δημιουργίας.
επιτεύγματα της ανθρωπότητας, τις ουσιώδεις ηθικές αξίες, την αλληλεγγύη
και την συμπόνια, καθώς και το σεβασμό ολόκληρης της δημιουργίας.
4. Η θρησκεία αποτελεί ζωτικό παράγοντα της ειρηνευτικής διαδικασίας.
Σχετικισμός και Φονταμενταλισμός
Φονταμενταλισμός και Σχετικισμός αποτελούν τα δύο άκρα, που λαμβάνουν
ύπαρξη από την θρησκεία. Ο σχετικισμός με βαθύ κοσμικό χαρακτήρα,
αμφισβητώντας την ύπαρξη της αλήθειας και ο φονταμενταλισμός ως
αντίδραση σε αυτό προσφέρει την δική του μοναδική αλήθεια, που πρέπει να
επιβληθεί σε άλλους. Οι πράξεις του θρησκευτικού φονταμενταλισμού,
γίνονται όπλο στους αρνητές της θρησκείας, επισημαίνοντας τα αρνητικά
της θρησκείας στην κοινωνία. Η θρησκευτική βία αποτελεί την άρνηση των
θεμελιωδών θρησκευτικών αγαθών. Η αληθινή πίστη δεν απελευθερώνει
τον άνθρωπο από την ευθύνη για τον κόσμο και τον σεβασμό για την
ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αλλά συγχρόνως ενισχύει την δέσμευση για δράση,
τόσο για την ελευθερία όσο και για την αξιοπρέπεια. Και στις δύο περιπτώσεις
η θρησκεία δεν μπορεί να λειτουργήσει ως γέφυρα μεταξύ των λαών και
των ανθρώπων, ιδιαίτερα μεταξύ των τοπικών κοινοτήτων. Καταλήγοντας
ο Οικουμενικός Πατριάρχης, επισήμανε την βασική πρόκληση των Θρησκειών:
"Αυτή είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για τις θρησκείες, για να αναπτύξουν τις
δικές τους δυνατότητες αγάπης, αλληλεγγύης και συμπόνιας... αυτό είναι
που η ανθρωπότητα αναμένει βαθύτερα από τη θρησκεία σήμερα".
ύπαρξη από την θρησκεία. Ο σχετικισμός με βαθύ κοσμικό χαρακτήρα,
αμφισβητώντας την ύπαρξη της αλήθειας και ο φονταμενταλισμός ως
αντίδραση σε αυτό προσφέρει την δική του μοναδική αλήθεια, που πρέπει να
επιβληθεί σε άλλους. Οι πράξεις του θρησκευτικού φονταμενταλισμού,
γίνονται όπλο στους αρνητές της θρησκείας, επισημαίνοντας τα αρνητικά
της θρησκείας στην κοινωνία. Η θρησκευτική βία αποτελεί την άρνηση των
θεμελιωδών θρησκευτικών αγαθών. Η αληθινή πίστη δεν απελευθερώνει
τον άνθρωπο από την ευθύνη για τον κόσμο και τον σεβασμό για την
ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αλλά συγχρόνως ενισχύει την δέσμευση για δράση,
τόσο για την ελευθερία όσο και για την αξιοπρέπεια. Και στις δύο περιπτώσεις
η θρησκεία δεν μπορεί να λειτουργήσει ως γέφυρα μεταξύ των λαών και
των ανθρώπων, ιδιαίτερα μεταξύ των τοπικών κοινοτήτων. Καταλήγοντας
ο Οικουμενικός Πατριάρχης, επισήμανε την βασική πρόκληση των Θρησκειών:
"Αυτή είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για τις θρησκείες, για να αναπτύξουν τις
δικές τους δυνατότητες αγάπης, αλληλεγγύης και συμπόνιας... αυτό είναι
που η ανθρωπότητα αναμένει βαθύτερα από τη θρησκεία σήμερα".
______________________________________
1. Α' Προσυνοδική Πανορθόδοξη Διάσκεψη (1976), Synodica II, σ. 118.
2. Το Κείμενο εδώ.
3. Πέτρος Βασιλειάδης, ''Το Θεολογικό Πλαίσιο του Διαθρησκειακού Διαλόγου'',
και ''Η Ορθόδοξος Εκκλησία και η Αναζήτηση της Ορατής Ενότητας'', στο
"Ορθοδοξία και η των Πάντων Ενότης", εκδ. Ι.Μ. Κουτλουμουσίου, Άγιο Όρος,
1997, σ. 146-149. Βλέπε και Hedges, Paul, “Interreligious Studies,” στο Encyclopedia
of Sciences and Religion, A. Runehov and L. Oviedoed., New York: Springer, 2013,
1076–1080. Dunbar, Scott Daniel, “The place of interreligious dialogue in the
academic study of religion”, στο Journal of Ecumenical Studies, 35 3-4 (1998), 455–70.
και ''Η Ορθόδοξος Εκκλησία και η Αναζήτηση της Ορατής Ενότητας'', στο
"Ορθοδοξία και η των Πάντων Ενότης", εκδ. Ι.Μ. Κουτλουμουσίου, Άγιο Όρος,
1997, σ. 146-149. Βλέπε και Hedges, Paul, “Interreligious Studies,” στο Encyclopedia
of Sciences and Religion, A. Runehov and L. Oviedoed., New York: Springer, 2013,
1076–1080. Dunbar, Scott Daniel, “The place of interreligious dialogue in the
academic study of religion”, στο Journal of Ecumenical Studies, 35 3-4 (1998), 455–70.
4. ΤΟ ΜΗΝΥΜΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΗΣ ΣΥΝΟΔΟΥ, Πρός τόν Ὀρθόδοξο λαό καί
κάθε ἄνθρωπο καλῆς θελήσεως.
κάθε ἄνθρωπο καλῆς θελήσεως.
5. Paul L. Gavrilyuk, "Orthodox council bridges tensions, moves toward interfaith
dialogue", στο Αmerica Μagazine.
dialogue", στο Αmerica Μagazine.
6. Πρβλ. Αλ. Παπαδερός, ''Θρησκείες και Πολιτισμοί, Σύγκλιση, Σύγκρουση, Διάλογος'', στο "Ορθοδοξία και η των Πάντων Ενότης", εκδ. Ι.Μ. Κουτλουμουσίου, Άγιο Όρος, 1997, σ. 193-208.
