ΠΡΟΤΡΟΠΕΣ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΓΙΑ ΕΓΚΡΑΤΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΡΟΝΤΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΤΙΜΗΜΕΝΟ ΚΑΙ ΨΥΧΟΣΩΤΗΡΙΟ ΓΑΜΟ
Τώρα είναι ο καιρός της δωρεάς, η περίοδος της χάριτος, ας μην απελπίζεται κανένας. Τότε θα είναι ο καιρός της απόγνωσης, όταν θα κλείνεται ο νυμφώνας, όταν θα μπει ο βασιλιάς να δει εκείνους που βρίσκονται μέσα, όταν θα απολαύσουν τους κόλπους του πατριάρχη Αβραάμ εκείνο που πρόκειται να τους αξιωθούν. Τώρα όμως δεν είναι, γιατί το θέατρο των αγώνων μας ακόμη υπάρχει, ο αγώνας ακόμη συνεχίζεται, το βραβείο ακόμη είναι αβέβαιο.
Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν. Γιατί και ο απόστολος Παύλος λέγει: «ἐγὼ τοίνυν οὕτω τρέχω, ὡς οὐκ ἀδήλως, οὕτω πυκτεύω, ὡς οὐκ ἀέρα δέρων, ἀλλ᾿ ὑποπιάζω μου τὸ σῶμα καὶ δουλαγωγῶ, μήπως ἄλλοις κηρύξας αὐτὸς ἀδόκιμος γένωμαι (:Μιμηθείτε το παράδειγμά μου. Εγώ λοιπόν τρέχω έτσι,ώστε ξέρω καλά τι ζητώ, για ποιο σκοπό αγωνίζομαι και με ποιο τρόπο θα τον πετύχω. Δεν παρουσιάζομαι σαν να πυγμαχώ δίνοντας γροθιές στον αέρα και αγωνιζόμενος στα κούφια, αλλά ταλαιπωρώ το σώμα μου και το μεταχειρίζομαι ως δούλο, για να μην αποδοκιμαστώ και αποδειχθώ ανάξιος του βραβείου εγώ ο ίδιος που κήρυξα σε άλλους και με τη δική μου προτροπή και διδασκαλία αυτοί πήραν το βραβείο» [ Α΄Κορ. 9,26-27].
Έχουμε ανάγκη από δρόμο, και μάλιστα από δρόμο πολύ. Όποιος τρέχει δε βλέπει εντελώς κανέναν, είτε περνάει μέσα από λιβάδια, είτε μέσα από τόπους ξερούς. Ο δρομέας δε βλέπει προς τους θεατές, αλλά προς το βραβείο· είτε υπάρχουν πλούσιοι ή φτωχοί, είτε τον περιπαίζει κάποιος ή τον επαινεί, ή τον βρίζει ή τον λιθοβολεί, ή του κλείνει το σπίτι, είτε δει τα παιδιά ή τη γυναίκα του ή οτιδήποτε άλλο, πουθενά δεν προσέχει. Αλλά σε ένα πράγμα μόνο αφοσιώνεται, στο τρέξιμο και στο να λάβει το βραβείο. Ο δρομέας πουθενά δε σταματάει, γιατί αν αδρανήσει έστω και για λίγο, έχασε τα πάντα. Ο δρομέας όχι μόνο δεν ελαττώνει την προσπάθειά του πριν το τέλος, αλλά τότε μάλιστα αυξάνει την ταχύτητά του.
Αυτά τα λέγω προς εκείνους που λέγουν «όταν ήμασταν νέοι ασκηθήκαμε, νηστέψαμε, τώρα έχουμε γεράσει». Ιδιαίτερα τώρα πρέπει να αυξήσει κανείς την ευσέβεια. Μη μου απαριθμείς τα παλαιά κατορθώματα, τώρα περισσότερο να φέρεσαι σαν νέος και να αισθάνεσαι ακμαίος. Γιατί όποιος τρέχει αυτόν τον σωματικό δρόμο, εύλογα όταν τον πιάσουν τα γεράματα δεν μπορεί πια να τρέχει με τον ίδιο τρόπο, γιατί ό,τι έχει σχέση με τον αγώνα εξαρτάται από το σώμα. Εσύ όμως για ποιο λόγο ελαττώνεις την ταχύτητα; Γιατί εδώ χρειάζεται ψυχή, ψυχή διεγερμένη. Η ψυχή όμως δυναμώνει στα γηρατειά, περισσότερο τότε ακμάζει, τότε σκιρτάει. Όπως δηλαδή ένα σώμα όσο ενοχλείται από πυρετούς και συνεχείς αρρώστιες, έστω και αν είναι δυνατό, εξαντλείται, όταν όμως απαλλαγεί από την πολιορκία αυτή αποκτάει τη δύναμή του, έτσι και η ψυχή όσο είναι στη νεότητα έχει πυρετό και την κατέχει πάρα πολύ η επιθυμία της δόξας και της απόλαυσης και των σαρκικών ηδονών και πολλών άλλων φαντασιώσεων, όταν όμως έρθουν σε αυτήν τα γηρατειά, όλα αυτά τα πάθη απομακρύνονται, άλλα εξαιτίας του καιρού και άλλα εξαιτίας της εγκράτειας.
Αφού λοιπόν τα γηρατειά εξάντλησαν τη δύναμη του σώματος, δεν αφήνουν την ψυχή να τη χρησιμοποιήσει αυτή τη σωματική δύναμη ούτε και όταν θέλει, αλλά, αφού σαν ποικίλους εχθρούς την υπέταξαν, την θέτουν σε τόπο απαλλαγμένο από θορύβους, παρέχοντας πολλή γαλήνη και προξενώντας περισσότερο φόβο. Αν και κανείς άλλος, όμως όσοι έχουν γεράσει γνωρίζουν ότι τελειώνουν τη ζωή και ότι οπωσδήποτε βρίσκονται κοντά στον θάνατο. Όταν λοιπόν οι επιθυμίες της ζωής υποχωρούν και έρχεται η αναμονή του δικαστηρίου, μαλακώνοντας το ατίθασο της ψυχής, δε γίνεται, αν θέλει, προσεκτικότερη; «Τι λοιπόν συμβαίνει», λέγει ίσως κάποιος, «όταν δούμε ότι οι γέροντες είναι χειρότεροι από τους νέους;» Μου αναφέρεις υπερβολή κακίας· γιατί και τους τρελούς, χωρίς να τους ωθεί κανείς, τους βλέπουμε να βαδίζουν στους γκρεμούς. Όταν λοιπόν και ο γέρος έχει τις ασθένειες των νέων, το πράγμα είναι υπερβολή κακίας. Και ούτε στη νεότητα αυτός θα μπορούσε να έχει δικαιολογία, γιατί δεν μπορεί να λέγει: «ἁμαρτίας νεότητός μου καὶ ἀγνοίας μου μὴ μνησθῇς· κατὰ τὸ ἔλεός σου μνήσθητί μου, σύ, ἕνεκεν χρηστότητός σου, Κύριε (:Της νεότητάς μου τις αμαρτίες, όπως και τις άλλες, τις οποίες από άγνοια διέπραξα, μην τις θυμηθείς, Κύριε. Να με θυμηθείς σύμφωνα με το άπειρο έλεός Σου, διότι είναι απέραντη η καλοσύνη Σου, Κύριε)»[Ψαλμ.24,7].
Γιατί αυτός που μένει ίδιος στα γηρατειά, δείχνει ότι και όταν ήταν νέος δεν ήταν τέτοιος από άγνοια ούτε από απειρία, αλλά εξαιτίας της ηλικίας. Εκείνος λοιπόν που δεν κάνει όσα αρμόζουν σε έναν γέροντα, και αλλάζει μετανοώντας στα γηρατειά, μπορεί να λέγει: «να μη θυμηθείς όσες αμαρτίες διέπραξα στη νεότητά μου και από άγνοια». Αν όμως και στα γηρατειά κάνει τις ίδιες ασχήμιες, πώς είναι άξιο να ονομάζεται αυτός γέρος, όταν δεν σέβεται ούτε την ηλικία του; Γιατί αυτός που λέγει «να μη θυμηθείς όσες αμαρτίες διέπραξα στη νεότητά μου και από άγνοια», τα λέγει αυτά σαν να μην τις κάνει πλέον στα γηρατειά. Μη λοιπόν εξαιτίας όσων γίνονται στα γηρατειά, στερήσεις τον εαυτό σου από την παράκληση για τη συγχώρεση του Θεού και για τα αμαρτήματα της νεότητάς σου.
Πώς δεν είναι όμως παράλογο και πέρα από κάθε συγνώμη αυτό που γίνεται σε κάποιες άλλες περιπτώσεις όταν οι γεροντότεροι δε φέρονται με την αρμόζουσα σύνεση που πρέπει στην ηλικία τους; Βλέπουμε μερικές φορές γέρους να μεθούν,να κάθονται σε καπηλειά,να τρέχουν σε ιπποδρομίες, να ανεβαίνουν στα θέατρα, σαν παιδιά να τρέχουν μαζί με το πλήθος. Πραγματικά είναι ντροπή και πράγμα γελοίο, από έξω να στολίζεται κανείς με άσπρα μαλλιά και από μέσα να σκέπτεται σαν παιδί.
Και αν τον προσβάλει κάποιος νέος, αμέσως προβάλλει τα άσπρα μαλλιά. Εσύ να τα σεβαστείς πρώτος. Αν όμως εσύ δε σέβεσαι τα δικά σου, και μάλιστα όταν είσαι γέρος, πώς έχεις την αξίωση να σεβαστεί τα δικά σου άσπρα μαλλιά ο νέος; Δε σέβεσαι τα άσπρα μαλλιά, αλλά τα ντροπιάζεις; Ο Θεός σε τίμησε με τα άσπρα μαλλιά, σου έδωσε μεγάλη τιμή. Γιατί προδίδεις την τιμή αυτή; Πώς θα σε σεβαστεί ο νέος, όταν ασελγείς περισσότερο από αυτόν; Γιατί τα γηρατειά τότε είναι σεβάσμια, όταν κάνουν όσα αρμόζουν σε αυτά· όταν όμως οι γέροντες συμπεριφέρονται όπως οι νέοι, τότε θα είναι πιο καταγέλαστοι από τους νέους. Πώς λοιπόν θα μπορέσετε να συμβουλεύετε αυτά στον νέο όταν εσείς οι γέροντες μεθάτε από την ακολασία; Δεν τα λέγω όμως αυτά κατηγορώντας τους γέροντες, ποτέ μία τέτοια σκέψη, αλλά τους νέους. Γιατί εκείνοι που τα πράττουν αυτά, έχω τη γνώμη, και αν ακόμη φθάσουν στο εκατοστό έτος, είναι νέοι· όπως επίσης και οι νέοι, και αν ακόμη είναι μικρά παιδιά αλλά έχουν σύνεση, είναι καλύτεροι από τους γέροντες. Και δεν είναι δικός μου αυτός ο λόγος, αλλά και η Γραφή γνωρίζει αυτή τη διάκριση. Γιατί λέγει: «πολιὰ δέ ἐστι φρόνησις ἀνθρώποις καὶ ἡλικία γήρως βίος ἀκηλίδωτος (:Λευκά και τιμημένα άσπρα μαλλιά για τον άνθρωπο είναι όχι τα πολλά έτη, αλλά η σύνεση. Και δεν είναι καθ’εαυτήν σεβαστή η γεροντική ηλικία, αλλά εκείνη που έχει ως χαρακτηριστικό της γνώρισμα τον άγιο και ακηλίδωτο βίο)» [Σοφ. Σολ. 4,9].
Γιατί πραγματικά τιμάμε τα λευκά μαλλιά, όχι επειδή προτιμάμε το λευκό από το μαύρο χρώμα, αλλά γιατί είναι απόδειξη της ενάρετης ζωής και βλέποντας έτσι, από αυτό σκεπτόμαστε την εσωτερική λευκότητα. Αν όμως γίνονται τα αντίθετα προς τη γεροντική ηλικία, θα γίνουν γι’ αυτό περισσότερο καταγέλαστοι. Γιατί και τον βασιλιά τον τιμάμε, και την πορφύρα και το στέμμα, επειδή είναι σύμβολα της εξουσίας. Αν όμως τον δούμε με την πορφύρα να φτύνεται, να καταπατείται από τους σωματοφύλακες, να απαγχονίζεται, να ρίχνεται στη φυλακή, να διασύρεται, άραγε θα σεβαστούμε την πορφύρα ή το στέμμα, πες μου, ή δε θα κλάψουμε και για το ίδιο το σχήμα; Μην έχεις λοιπόν την αξίωση να σε τιμούν εξαιτίας της γεροντικής ηλικίας, όταν ο ίδιος την αδικείς. Γιατί πρέπει και αυτή να τιμωρηθεί από σένα, επειδή ντροπιάζεις ένα σχήμα τόσο λαμπρό και τίμιο.
Δεν τα λέγω αυτά εναντίον όλων, ούτε μιλώ γενικά εναντίον των γηρατειών, δεν έχω κυριευτεί από τόσο θυμό, αλλά μιλώ εναντίον όποιου γέροντος φαίνεται να έχει ψυχή νέου και αυτό είναι κάτι που οπωσδήποτε ντροπιάζει τα γηρατειά. Ούτε τα λέγω αυτά επειδή λυπάμαι γι΄αυτούς που έχουν γεράσει, αλλά γι΄αυτούς που καταντροπιάζουν τη γεροντική ηλικία. Γιατί ο γέροντας είναι βασιλιάς, αν θέλει, και περισσότερο βασιλιάς από αυτόν που φοράει την πορφύρα, συγκρατεί τα πάθη και τα υποτάσσει σαν τους σωματοφύλακες. Αν όμως παρασύρεται και κατεβαίνει από τον θρόνο και γίνεται δούλος της επιθυμίας των χρημάτων και της κενοδοξίας και του καλλωπισμού και της απόλαυσης και της μέθης και της οργής και των σωματικών ηδονών και καλλωπίζει με λάδι τα λευκά μαλλιάτου και δείχνει να ατιμάζεται η ηλικία από τη θέλησή του, ποια τιμωρία δε θα άξιζε ένας τέτοιος;
Αλλά μακάρι να μη γίνετε τέτοιοι οι νέοι. Γιατί δεν υπάρχει συγνώμη για σας όταν αμαρτάνετε. Γιατί λοιπόν; Επειδή είναι δυνατό αντίστοιχα και να είναι κανείς γέρος στη νεότητά του· και όπως στα γηρατειά υπάρχουν νέοι, έτσι συμβαίνει και το αντίθετο. Γιατί, όπως εκεί τα άσπρα μαλλιά δε σώζουν κανέναν, έτσι ούτε εδώ εμποδίζουν κανέναν, αν και είναι μαύρα. Αν λοιπόν αυτά που είπα κάνουν πιο άσχημο τον γέροντα, πολύ περισσότερο θα κάνουν τον νέο. Αλλά όμως ούτε ο νέος είναι απαλλαγμένος από κατηγορία, γιατί ο νέος εκεί μόνο μπορεί να έχει συγνώμη, όταν καλείται σε διοίκηση πραγμάτων, όταν είναι άπειρος, όταν χρειάζεται χρόνο και πείρα. Όταν όμως χρειάζεται να δείξει σωφροσύνη και ανδρεία, δεν έχει συγνώμη, ούτε όταν πρέπει να εξουσιάζει τα χρήματα.
Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που ο νέος κατηγορείται περισσότερο από τον γέροντα. Γιατί εκείνος έχει ανάγκη από πολλή περιποίηση, επειδή τον εξασθενίζουν τα γηρατειά, ενώ αυτός, παρόλο που μπορεί, αν θέλει, να προστατεύει τον εαυτό του, ποια συγνώμη θα λάβει, επειδή δε θέλει, όταν αρπάζει περισσότερο από τον γέροντα, όταν είναι μνησίκακος, όταν εξευτελίζει κάποιον, όταν δε φροντίζει περισσότερο από τον γέροντα, όταν λέγει πολλά σε ακατάλληλο καιρό, όταν υβρίζει, όταν κακολογεί, όταν μεθάει; Αν όμως στη σωφροσύνη νομίζει ότι δεν μπορεί να κατηγορείται, πρόσεχε πως και εδώ, αν βέβαια θέλει, έχει πολλά βοηθήματα. Γιατί, αν και η επιθυμία τον ενοχλεί, εντονότερα από τον γέροντα, υπάρχουν όμως πολλά που θα μπορέσει να τα κάνει περισσότερο από τον γέροντα και να απομακρύνει το θηρίο εκείνο. Και ποια είναι αυτά; Κόποι, αναγνώσεις των ιερών γραφών, παννυχίδες, νηστείες.
«Γιατί λοιπόν τα λέγεις αυτά σε εμάς που δεν είμαστε μοναχοί;», θα μπορούσε να με ρωτήσει κάποιος. Αυτά σε εμένα τα λέγεις; Να το πεις αυτό στον απόστολο Παύλο, όταν λέγει: «Τῇ προσευχῇ προσκαρτερεῖτε, γρηγοροῦντες ἐν αὐτῇ ἐν εὐχαριστίᾳ (:Κι όλοι σας με ζήλο να επιδίδεστε ακούραστα στην προσευχή. Να αγρυπνείτε σ’ αυτήν και να τη συνοδεύετε με ευχαριστία προς τον Θεό)» [Κολ.4,2] και: «ἐνδύσασθε τὸν Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν, καὶ τῆς σαρκὸς πρόνοιαν μὴ ποιεῖσθε εἰς ἐπιθυμίας (:αλλά φορέστε σαν ένδυμα της ψυχής σας τον Κύριο Ιησού Χριστό, ώστε στην όλη ζωή σας να μοιάσετε με Αυτόν. Και μη φροντίζετε για τη σάρκα, πώς να ικανοποιείτε τις παράνομες επιθυμίες της. Τέτοια πρέπει να είναι η συμπεριφορά σας μέσα στην κοινωνία που ζείτε)» [Ρωμ.13,14]. Γιατί δεν τα έγραφε αυτά μόνο για τους μοναχούς, αλλά για όλους που βρίσκονταν μέσα στις πόλεις.
Μήπως δηλαδή ο κοσμικός πρέπει να έχει κάτι περισσότερο από τον μοναχό εκτός από το να ζει μαζί με τη γυναίκα του μόνο; Στην περίπτωση αυτή έχει τη συγνώμη, στα άλλα όμως όχι, αλλά όλα έπρεπε να τα πράττει όμοια με τον μοναχό. Και οι μακαρισμοί του Χριστού δε λέχθηκαν μόνο για τους μοναχούς, γιατί θα οδηγούνταν στην απώλεια όλη η οικουμένη και θα κατηγορούσαμε για σκληρότητα τον Θεό. Αν όμως οι μακαρισμοί λέχθηκαν μόνο για τους μοναχούς και αν ο κοσμικός δεν ήταν δυνατό να τους κατορθώσει, ενώ ο Κύριος επέτρεψε τον γάμο, άρα αυτός θα τους κατέστρεφε όλους. Γιατί, αν δεν είναι δυνατό κάποιος έγγαμος να κάνει όσα κάνουν οι μοναχοί, όλα θα είχαν καταστραφεί και φθαρεί και η αρετή θα είχε περιοριστεί σε στενό τόπο, δηλαδή μονάχα στα ασκητήρια και στις μονές.
Και πώς θα ήταν τίμιος ο γάμος, όπως λέγει ο απόστολος Παύλος, εάν μας είναι τόσο μεγάλο εμπόδιο; [βλ. Εβρ.13,4:«Τίμιος ὁ γάμος ἐν πᾶσι καὶ ἡ κοίτη ἀμίαντος· πόρνους δὲ καὶ μοιχοὺς κρινεῖ ὁ Θεός (:Ας είναι σε όλα τιμημένος ο γάμος, και η συζυγική κλίνη ας φυλάσσεται καθαρή από κάθε μολυσμό. Διότι ο Θεός θα καταδικάσει τους πόρνους και τους μοιχούς)»]. Τι λοιπόν μπορούμε να πούμε; Είναι δυνατό και μάλιστα πάρα πολύ δυνατό και γυναίκες να έχουμε και την αρετή να ασκήσουμε, αν θέλουμε. Πώς; Αν έχουμε γυναίκα και ζούμε σαν να μην την έχουμε, αν δε χαιρόμαστε για όσα αγοράζουμε, αν ασχολούμαστε με τα αγαθά του κόσμου σαν να μην ασχολούμαστε με αυτά [Α΄Κορ.7,29-31: «τοῦτο δέ φημι, ἀδελφοί, ὁ καιρὸς συνεσταλμένος τὸ λοιπόν ἐστιν, ἵνα καὶ οἱ ἔχοντες γυναῖκας ὡς μὴ ἔχοντες ὦσι, καὶ οἱ κλαίοντες ὡς μὴ κλαίοντες, καὶ οἱ χαίροντες ὡς μὴ χαίροντες, καὶ οἱ ἀγοράζοντες ὡς μὴ κατέχοντες, καὶ οἱ χρώμενοι τῷ κόσμῳ τούτῳ ὡς μὴ καταχρώμενοι· παράγει γὰρ τὸ σχῆμα τοῦ κόσμου τούτου (:Θέλω λοιπόν αδελφοί, να προσέξετε ιδιαιτέρως αυτό που θα σας πω: ότι δηλαδή ο καιρός της ζωής αυτής είναι πολύ μικρός και λιγοστός, ώστε και εκείνοι που έχουν γυναίκες να είναι σαν να μην έχουν και συνεπώς να μην είναι προσηλωμένοι και προσκολλημένοι σε αυτές. Και εκείνοι που κλαίνε, να περνούν τις ημέρες τους σαν να μην τους έχει συμβεί κάτι θλιβερό· και εκείνοι που χαίρονται, σαν να μην έχουν λόγο να χαίρονται, αλλά να θεωρούν τις αφορμές και της λύπης και της χαράς ως προσωρινές και περαστικές. Και εκείνοι που αγοράζουν, να μην απορροφώνται από εκείνα που αγόρασαν, σαν να πρόκειται να τα κατέχουν για πάντα, αλλά να σκέπτονται και να τα αντιμετωπίζουν σαν να μην τα έχουν στην πλήρη και τέλεια κατοχή τους. Και εκείνοι που μεταχειρίζονται τα εγκόσμια αγαθά και βρίσκονται σε οποιαδήποτε σχέση με τον κόσμο, να αποφεύγουν κάθε άμετρη απόλαυση και κατάχρησή τους, και μόνο στα αναγκαία να αρκούνται. Διότι η εξωτερική μορφή του κόσμου αυτού περνά και χάνεται σαν σκιά)»].
Αν όμως μερικοί εμποδίστηκαν από τον γάμο, ας δουν ότι δεν είναι εμπόδιο ο γάμος, αλλά η προαίρεσή τους που μεταχειρίστηκε κακώς τον γάμο. Γιατί ούτε το κρασί προκαλεί τη μέθη, αλλά η κακή προαίρεση και η χρήση του πάνω από το μέτρο. Χρησιμοποίησε τον γάμο σύμφωνα με το μέτρο και θα είσαι πρώτος στη Βασιλεία και θα απολαύσεις όλα τα αγαθά, τα οποία είθε όλοι μας να τα επιτύχουμε με τη χάρη και τη φιλανθρωπία του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, μαζί με τον οποίο στον Πατέρα και συγχρόνως στο άγιο Πνεύμα ανήκει η δόξα, η δύναμη και η τιμή, τώρα και πάντοτε και στους αιώνες των αιώνων. Αμήν.
ΠΡΟΣ ΔΟΞΑΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥ ΘΕΟΥ,
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
επιμέλεια κειμένου: Ελένη Λιναρδάκη, φιλόλογος
- https://greekdownloads3.files.wordpress.com/2014/08/in-epistulam-ad-hebraeos.pdf
- Ιωάννου του Χρυσοστόμου Άπαντα τα έργα, Υπόμνημα στην προς Εβραίους επιστολήν, ομιλία Ζ΄,Πατερικές εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς»(ΕΠΕ), εκδ. οίκος «Το Βυζάντιον», Θεσσαλονίκη 1989, τόμος 24, σελίδες 387-395.
- Π. Τρεμπέλα, Η Καινή Διαθήκη με σύντομη ερμηνεία (απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2014.
- Η Καινή Διαθήκη, Κείμενον και ερμηνευτική απόδοσις υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τριακοστή τρίτη, Αθήνα 2009.
- Η Παλαιά Διαθήκη κατά τους εβδομήκοντα, Κείμενον και σύντομος απόδοσις του νοήματος υπό Ιωάννου Κολιτσάρα, εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Η Ζωή», έκδοση τέταρτη, Αθήνα 2005.
- Π.Τρεμπέλα, Το Ψαλτήριον με σύντομη ερμηνεία(απόδοση στην κοινή νεοελληνική), εκδόσεις αδελφότητος θεολόγων «Ο Σωτήρ», έκδοση τρίτη, Αθήνα 2016
- http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/tools/liddell-scott/index.html
- http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Biblia/Palaia_Diathikh.htm
- http://users.sch.gr/aiasgr/Kainh_Diathikh/Biblia/Kainh_Diathikh.htm
