Ο ΤΡΟΠΟΣ ΠΟΥ ΤΟ ΠΑΘΗΤΙΚΟ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΣΥΝΔΕΕΙ ΤΟ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΣΩΜΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΜΑΣ
ΑΡΧΙΜ. ΠΑΪΣΙΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΦΙΛΩΤΑ
Το θέμα της σχέσεως του σώματος και της ψυχής στον άνθρωπο με το οποίο ασχολούμαστε στην πραγματεία αυτή σε ενότητες δεν είναι ούτε εύκολο ούτε απλό. Επισημάναμε, ήδη, ότι στα κείμενα της πατερικής γραμματείας των νηπτικών παρέχονται πάμπολλες πληροφορίες είτε συστηματικά ως ολόκληρα βιβλία, είτε ως μεμονωμένα κεφάλαια, ενότητες αλλά ακόμη και ως σποραδικά σχόλια, τα οποία συγκροτούν μια τεράστια πηγή γνώσης. Αυτά ως προς την σχέση τους με την Κλασική Γραμματεία αφορούν στην οντολογία της ψυχής, ως προς την Βυζαντινή Γραμματεία που τα ξεκαθάρισε από το μυθικό στοιχείο αποτελούν την φιλοκαλία που διδάσκει τον τρόπο της κάθαρσης από τα πάθη, ως προς την σύγχρονη ψυχολογία το περιεχόμενό της συναντά το κοινό πεδίο της γνωστικής ψυχολογίας ενώ σε σχέση με την Ιατρική Επιστήμη συνιστά πλέον την βάση στην οποία πρέπει να εξετάσουμε την φυσιολογία του ανθρώπου, μάλιστα αυτήν που αφορά τις ανώτερες πνευματικές λειτουργίες που διερευνά εσχάτως ο κλάδος της Νευροεπιστήμης και Συμπεριφοράς.
Με την επεξεργασία όλων αυτών των πληροφοριών, που είναι ένα πακέτο γνώσεων, οπωσδήποτε δομείται ένα νέο μοντέλο φυσιολογίας, το οποίο σαφώς δεν καταργεί αλλά συμπηρώνει, ενίοτε και διορθώνει την γνωστή μέχρι τώρα φυσιολογία. Πριν όμως εξειδικεύσουμε στην ανάπτυξη της πραγματείας μας τον λόγο σχετικά με εκείνα που αφορούν την σχέση σώματος και ψυχής στην παρουσιάση του νέου αυτού μοντέλου φυσιολογίας στην συνάφεια του οποίου εξετάζονται οι λειτουργίες που ενώνουν τον βιολογικό μας οργανισμό με την πνευματική φύση της ψυχής μας θεωρούμε απαραίτητο να επισημάνουμε το πλαίσιο στο οποίο εξετάζονται οι από κοινού αυτές λειτουργίες του ανθρώπου ως σύνθεση ενεργειών σώματος και ψυχής. Γι’ αυτό πάντοτε, εν προκειμένω για το υπό διερεύνηση θέμα, ο αναγνώστης θα πρέπει να βλέπει τον άνθρωπο υπό το πρίσμα του συνολικού κοσμοειδώλου του σύμπαντος και να έχει στον νου μιά βασική αρχή: Ο άνθρωπος μέσα στην Δημιουργία εξετάζεται ως συνδετικός κρίκος αισθητού και πνευματικού κόσμου,διότι είναι σύνορο, δηλαδή μεθόριος, βιολογικών και πνευματικών λειτουργιών. Αν δεν μελετήσει κανείς την παρουσίαση αυτή υπό αυτή την σχέση του ανθρώπου με τον αισθητό και πνευματικό κόσμο σίγουρα θα σκοντάψει στην μεθοδολογία μας η οποία όμως με την μαθηματική υπόθεση, που κατά σύμβαση εισάγουμε για όσους δεν πιστεύουν στην ύπαρξη πνευματικού κόσμου, θέτει ένα μοντέλο το οποίο εφόσον λειτουργεί αποδεικνύει ότι είναι επιστημονικά ορθό.
Επισημάναμε ήδη, ότι δια του παθητικού της ψυχής συνδέεται αυτή η πνευματική φύση της ψυχής με την βιολογική μας φύση. Τώρα, θα εξειδικεύσουμε ακόμη περισσότερο. Θα εξηγήσουμε τι ακριβώς γίνεται. Εξετάζοντας συγκεκριμένα και ειδικά την σχέση σώματος και ψυχής κατ’ αρχήν ξεκινήσαμε από το αισθητικό, και εστιάζοντας στο ευρύτερο αυτό πλαίσιο του αισθητικού φτάσαμε στο μικρότερο πλαίσιο, το παθητικό της ψυχής, το οποίο και επισημάναμε. Εστιάζοντας, τώρα περισσότερο, ερχόμαστε στις ζωτικές δυνάμεις της ψυχής που συγκερνά, συνδέει δηλαδή, η ψυχή με το σώμα. Θα πρέπει να προσέξουμε τον όρο “κράσις” διότι οι Νηπτικοί Πάτερες ομιλούν κατά κόρον για “σύγκρασιν σώματος και ψυχής”. Σε άλλη ενότητα θα μιλήσουμε ειδικά και αποκλειστικά για την κράση του σώματος που είναι κάτι διαφορετικό, η σύνθεσις των χυμών του, σύμφωνα με την Ιπποκράτεια ιατρική θεώρηση.
Κάνονοντας μια μικρή ανακεφαλαίωση εδώ να υπενθυμίσω, ότι η ψυχή που είναι ενωμένη με το σώμα είναι πολυδύναμη οντότητα. Έχει όμως ως προς το κατ’ εικόνα της τρεις βασικές δυνάμεις: Νου, Λόγο και Πνεύμα. Κάθε δύναμη από αυτές αλλά και από τις τις γνωστικές ή τις ζωτικές και όποιες άλλες, έχει και την ενέργειά της. Συμβαίνει, μάλιστα, με το ίδιο όνομα να ονομάζουμε και την συγκεκριμένη δύναμη της ψυχής για την οποία τυχαίνει να γίνεται λόγος και την ενέργειά της. Τέτοια περίπτωση είναι η πρώτη δύναμη της ψυχής, ο νους, του οποίου και η ενέργεια, πάλι, νους ονομάζεται. Είχαμε αναφερθεί σε αυτό σε κάποια δημοσίευση και παραπέμψαμε τότε στον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό. Το ότι η ψυχή είναι ενιαία έχοντας μία φύση (μία ουσία), αφού σε σχέση με το σώμα είναι άϋλη, όμως σε σχέση με τον Θεό έχει κάποια πνευματική ουσία, διότι είναι πνευματική φύση, δεν την εμποδίζει να έχει μέρη, δυνάμεις και τις ενέργειες τους, διότι υπάρχει ταυτότητα και ουσίας και θελήσεως και μία από κοινού λειτουργικότητα, όπως ακριβώς και στο βιολογικό μας σώμα που ενώ κάθε όργανο λειτουργεί ξεχωριστά σύμφωνα με την ιδιαίτερη του φυσιολογία, ωστόσο αυτό δεν αίρει την από κοινού συλλειτουργία τους προς ύπαρξιν τάξεως και αρμονίας στον οργανισμό μας.
Σε αυτή την συνάφεια είχαμε αναφέρει ότι η ψυχή δια μέσου του νοός, της ανώτερης των άλλων γνωστικών δυνάμεών της, συνδέεται σε σειρά με την διάνοια. Η διάνοια πάλι συνδέεται με την γνώμη. Η γνώμη με την φαντασία. Η φαντασία με την αίσθηση της ψυχής, και όλες μαζί αλληλοδιαδόχως διαβιβάζουν τις ενέργειές τους η μία στην άλλη. Ενώ όμως σε σειρά (σειριακή σύνδεση) ο νους αποτελεί το ανώτερο σκαλοπάτι μιας γνωστικής κλίμακας συνάμα αποτελεί και κομβικό σημείο που ενώνει μεταξύ τους δύο άλλες δυνάμεις, του λόγου και του πνεύματος μεταξύ των οποίων βρίσκεται ισότιμα σεδιάταξη τρίγωνου-αστέρα.
Στην κατακόρυφη, σειριακή διάταξη των δυνάμεων της ψυχής ως όριο μεταξύ σώματος και ψυχής επισημάναμε την φαντασία. Πρόκειται για το πρώτο όριο {1οlim}. Το θέμα είναι σ’ αυτή την περίπτωση: πώς δια της φαντασίας ενώνεται το σώμα και η ψυχή! Θα έρθουμε σε αυτό, όχι όμως τώρα, διότι αυτό που θέλω τώρα εδώ να παρουσιάσω είναι ότι, όπως ο νους σχετίζεται σε κατακόρυφη διάταξη σε σειρά με τις άλλες γνωστικές δυνάμεις της ψυχής με κάθοδο προς το σώμα, με πρώτο σταθμό και όργανο, που τον συνδέει με αυτές, τον εγκέφαλο, έτσι και οι άλλες δυνάμεις του κατ’ εικόνα, ο λόγος και το πνεύμα ενώ η κάθε μία σε παράλληλη σύνδεση -πιο σωστά σε διάταξη τρίγωνου- αστέρα- συνδέεται με τις δύο άλλες, συγκεκριμένα ο λόγος με τον νου και το πνεύμα, το πνεύμα, πάλι, με τον νου και τον λόγο, συνδέονται και αυτές σε σειριακή διάταξη με άλλες δυνάμεις και έτσι συγκροτούν ομάδες δυνάμεων. Μία απ’ αυτές τις ομάδες είναι οι ζωτικές ή ορεκτικές δυνάμεις, η βούληση και η προαίρεση, που έχουν να κάνουν με το πνεύμα της ψυχής που είναι η θελητική δύναμη της ψυχής κατά τους Πατέρες και αποτελεί μέρος του κατ’ εικόνα μαζί με την λογική και την νοερά. Εδώ, επίσης, υπάρχει ένα θέμα, πραγματικά μυστήριο· πώς συνδέονται οι θελητικές δυνάμεις της ψυχής, οι οποίες λέγονται και ορεκτικές όπως σημειώσαμε, και είναι του πνεύματος με το επιθυμητικό που είναι το ορεκτικό μέρος της ψυχής το οποίο όμως επειδή ανήκει στο παθητικό, συνδέεται σε σειρά με το λογιστικό, ήτοι τον λόγο της ψυχής. Θα το δούμε στην αρμόδια συνάφεια και αυτό το ζήτημα. Τώρα για να μην μπερδευτούμε ας δούμε κατά τάξιν νου, λόγου και πνεύματος τα πράγματα με την σειρά.
Αναφέραμε, σχετικά με τον νου, την κατακόρυφη από την μια και παράλληλη ή τριγωνική από την άλλη διάταξη, το κομβικό σημείο καθώς και επισημάναμε ως πρώτο όριο σώματος και ψυχής την φαντασία. Ερχόμαστε πλέον στον λόγο. Είχαμε αναφερθεί στον δεύτερη δύναμη της ψυχής, τον έμφυτο λόγο -και σαφώς από την αρχή των άρθρων της πραγματείας αυτής εξήγησα ότι δεν πρόκειται για τον προφορικό λόγο αλλά για τον εγκατεσπαρμένο μέσα μας φυσικό λόγο της ψυχής που δεν είναι ο προφορικός, ούτε εκείνος της διανοίας, ούτε και ο ενδιάθετος που ενεργούν στον εγκέφαλο- αλλά πρόκειται για τον λόγο που συνδέεται με τον θυμό και την επιθυμία και ενεργεί στην καρδιά του ανθρώπου. Θα εξηγήσω όταν έρθει η ώρα το παράδοξο αυτού! Αυτός συνδέεται σε παράλληλη διάταξη ή τρίγωνου αστέρα, εννοώ απευθείας, με την κάθε μία από τις δυνάμεις του κατ’ εικόνα: νου και πνεύμα αλλά και σε σειρά, δια μέσου του θυμικού, με το επιθυμιτικό, διότι η σειρά κατά τάξιν είναι λόγος -θυμικό - επιθυμητικό, όμως έχει την δυνατότητα ο λόγος να συνδέεται και απευθείας ξεχωριστά με τις δυνάμεις του παθητικού της ψυχής έτσι, ώστε να έχουμε δύο τρίγωνα- αστέρες ενωμένα σ’ αυτή την περίπτωση. Σε αυτή την εξειδίκευση δεύτερο όριο {2ο lim } σώματος και ψυχής είναι το παθητικό της ψυχής. Πώς, όμως σχετίζεται το ένα όριο με το άλλο, δηλαδή η φαντασία με το παθητικό; Είναι θέμα που πρέπει να εξετάσουμε όταν έρθουμε σε αυτήν την ερμηνεία της σχέσεως. Το ίδιο συμβαίνει και για το πνεύμα πέρα από την παράλληλη σύνδεση, η θέληση του πνεύματος συνδέεται σε σειριακή διάταξη με την βούληση και την προαίρεση. Καθώς καταλαβαίνετε πρόκειται επίσης για κομβικό σημείο στην διαπραγμάτευση του θέματος.
Γιατί έκανα όλη αυτή την ανασκόπηση; Αφού αναφέρθηκα παραπάνω στην ομάδα των ζωτικών δυνάμεων που η ψυχή έχει συγκεράσει με το σώμα προκειμένου να υπάρχει καθολικότητα, το ενιαίο στην οντότητά μας, το οποίο, αν και ονομάζουμε ανθρώπινη φύση καθ’ ολοκληρίαν, στην πραγματικότα πρόκειται για σύγκραση δύο φύσεων της βιολογικής και της πνευματικής μας φύσεως που λειτουργούν σε συμφυΐα, έπρεπε να δώσω το πλαίσιο μέσα στο οποίο τα εξετάζουμε και θα τα αναλύσουμε ακόμη περισσότερο. Αφού, λοιπόν, βλέπουμε το θέμα συνολικά, είδαμε και τα δύο όρια πηγαίνουμε τώρα από το ειδικό στο πιο γενικό, από τα δύο στενότερα πλαίσια πλέον στο ευρύτερο των δύο ορίων, ένα άλλο, τρίτο όριο {3οlim}, που το οναμάζουμε, όπως και ο άγιος Γρηγόριος o Νύσσης, αισθητικό. Θα μπορούσαμε να παραστήσουμε σχηματικά τις σχέσεις με τρείς ομόκεντρους κύκλους: ο εξώτατος είναι το αισθητικό, ο εσώτερος είναι το παθητικό και ο εσώτατος η φαντασία.
Επειδή το θέμα της ενότητάς μας επιγράφεται: Ο ΤΡΟΠΟΣ ΠΟΥ ΤΟ ΠΑΘΗΤΙΚΟ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΣΥΝΔΕΕΙ ΤΟ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΣΩΜΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ ΜΑΣ! Σε αυτή την συνάφεια θα βάλουμε, όπως και είναι στην πραγματικότητα, το παθητικό στην μέση -θα κάνουμε δηλαδή μια νοητή τομή- μεταξύ αισθητικού και φαντασίας και θα εξετάσουμε πρώτα την σχέση αισθητικού και παθητικού και στην συνέχεια την σχέση παθητικού και φαντασίας. Σαφώς το σημείο τομής είναι το παθητικό! Έδώ έχουμε δύο σχέσεις που συνδέονται μεταξύ τους, όπως στα μαθηματικά δύο συναρτήσεις που μπορεί, τουλάχιστον, να έχουν κοινό πεδίο ορισμού. Εδώ όμως το παθητικό της ψυχής δεν έχει μόνο «κοινό πεδίο ορισμού» με την ψυχή και το σώμα αλλά έχει κοινές λειτουργίες, τις οποίες αν μοντελοποιήσουμε στηριζόμενοι στην αρχή της συμπληροματικότητας όμως μόνο ως έννοιας μεταξύ των βάσεων των δύο κλώνων της αλυσίδας του DNA, με βάση αυτό το μοντέλο αποκλειστικά ως εργαλείο έχουμε την δυνατόττητα να συμπληρώσουμε αντικατοπτρικά τις λειτουργίες του σώματος που μέχρι τώρα αγνοεί η Ιατρική φυσιολογία, εννοώ τις λεγόμενες ανώτερες πνευματικές λειτουργίες που ονομάζουν νόηση, συνείδηση κλπ. Εδώ πλέον δεν θα βρούμε μόνο να συνδέονται παράλληλα οι λειτουργίες του σώματος και της ψυχής αλλά θα βρούμε να χρησιμοποιούν και αυτά τα ίδια όργανα του ανθρωπίνου σώματος, ομιλούμε δηλαδή, για σύγκλιση που οδηγεί σε ταυτότητα, την ταυτότητα του ανθρώπου σώμα και ψυχή οάνθρωπος. Συνειδητοποιείτε πόσο σημαντικό είναι αυτό;
Θέτοντας όμως ως σύνορο το παθητικό μεταξύ σώματος και ψυχής και εξετάζοντας το αισθητικό σε σχέση με το παθητικό, στην πραγματικότητα διερευνούμε από την μιά μεριά τον τρόπο που οι αισθήσεις επιδρούν στα συναισθήματα και τις επιθυμίες της ψυχής. Και επειδή οι πληροφορίες από τα αισθητήρια καταλήγουν δια των κεντρομόλων νευρικών οδών στον εγκέφαλο πρέπει οπωσδήποτε να θεωρήσουμε τον εγκέφαλο ως γέφυρα σώματος και ψυχής. Αν, πάλι, εξετάσουμε την φαντασία σε σχέση με το παθητικό, μολονότι η φαντασία ειδωλοποιεί έχοντας τις αποτυπώσεις του αισθητού κόσμου δια μέσου των αισθήσεων, εντούτοις ως ψυχική δύναμη με την ενέργειά της, που αποτελεί και την λειτουργία της, ενεργοποιεί το σώμα, αφού η φαντασία ως γνωστική δύναμη της ψυχής παρέχει το ψυχικό υπόβαθρο στο σώμα για να το νευρώσει μέσω του θυμικού και του επιθυμητικού. Στην πραγματικότητα, οντολογικά, με το να είναι το παθητικό στη μέση, μεταξύ αισθητικού και φαντασίας, ανάμεσα στις αισθήσεις και τα συναισθήματα, καθώς και τις επιθυμίες με οδηγό τον έμφυτο λόγο της ψυχής κυβερνά το σώμα και δημιουργεί πολιτισμό. Αυτό όμως τί σημαίνει; Πως αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος με την ψυχή του, που είναι ο εσωτερικός του κόσμος, τον εξωτερικό κόσμο της αισθητής δημιουργιάς. Ο άνθρωπος με το να είναι όμως μεθόριος δεν αντιλαμβάνεται μόνο τον αισθητό κόσμο με την ψυχή του, αντιλαμβάνεται και τον πνευματικό, όχι όμως από αυτήν την οδό της φαντασίας αλλά τελείως αντίστοφης πορείας και άλλης γνωστικής μεθόδου που έχει σχέση και με την αποκάλυψη του υπερφυσικού και βέβαια δια μέσου του νοός, της ανώτερης δύναμης της ψυχής. Υπάρχει, δηλαδή, διπλός τρόπος γνώσης. Γνώσης: α. δια μέσου των αισθήσεων και των γνωστικών δυνάμεων της ψυχής η οποία όμως γνώση είναι ελλειπής, χωλαίνει, και β. αληθινή γνώση δια μέσου άμεσης αυτοψίας του νου που θεωρεί βλέπει αληθινά μέσα στο άκτιστο φως την αλήθεια όπως είναι. Αυτό στην μία περίπτωση διότι ψυχή αντιλαμβάνεται τα αισθητά με τα αισθητήρια όργανα, και δημιουργεί την γνώμη για κάθε τι που αποτυπώθηκε στην μνήμη με την φαντασία· ενώ στην άλλη περίπτωση με το νου που αντιλαμβάνεται τα νοητά και δημιουργεί τη νόηση. Όταν, λοιπόν, διατηρεί τις αποτυπώσεις εκείνων των παραστάσεων για τις οποίες σχημάτισε γνώμη ή για όσα εννόησε τότε λέμε ότι ο νους θυμάται. "Πρέπει ακόμη να γνωρίζουμε ότι η αντίληψη των νοητών δεν αποκτάται παρά μόνον με την μάθηση ή με την έννοια που σχηματίζεται από τη φύση και όχι από τις αισθήσεις. Διότι τα αισθητά διατηρούνται στη μνήμη από τη μορφή τους· ενώ τα νοητά, εάν τα γνωρίσαμε, τα θυμόμαστε, αλλά δεν μπορούμε να έχουμε στη μνήμη σχηματισμένη την ουσία τους". Τί είναι όμως μνήμη; Σύμφωνα με τον Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό: "μνήμη είναι φαντασία που έχει μείνει μέσα μας από κάποια αίσθηση, που ενεργεί και παρουσιάζεται, ή είναι διατήρηση της αισθήσεως και της νοήσεως", "μνήμη γάρ ἐστι φαντασία ἐγκαταλελειμμένη ἀπό τινος αἰσθήσεως τῆς κατ᾿ ἐνέργειαν φαινομένης ἢ σωτηρία αἰσθήσεώς τε καὶ νοήσεως."Εφόσον όμως τα αισθητά διατηρούνται στην μνήμη από την μορφή τους ενώ τα νοητά μόνο ως έννοιες εκείνων που εννοήσαμε, ο άνθρωπος σε πρακτική βάση στην καθημερινότητά του πρέπει να έχει πνευματικά νοήματα πλούσια και μνήμη Θεού δυνατή για να μην υπερισχύσει η μνήμη των αισθητών πραγμάτων, μάλιστα των αποτυπώσεων εκείνων που ειδωλοποιεί η ψυχή, και τα παρουσιάζει εμπαθώς, όπως θέλει, όταν τα πρόσωπα και τα πράγματα είναι απόντα. Διότι στην συνέχεια κάνοντας συνειρμούς, καθώς φαντάζεται κακώς και εμπαθώς, κάνει και συγκατάθεση στην δόξα που επηρεάζεται κακώς από την φαντασία και έτσι αποβίνει εσφαλμένη γνώμη εξ αιτίας της φαντασίας που αποτυπώθηκε στην μνήμη, διότι δέχεται τον λογισμό (σκέψη μαζί με εικόνα) και έτσι μολύνεται η ψυχή του, αφού διαβίβασε την ενέργεια της φαντασίας στην γνώμη και την ενέργεια αυτής στην διάνοια. Βέβαια η φαντασία δεν λειτουργεί πάντοτε αρνητικά κάποιες φορές είναι δημιουργική είναι θέμα πως μαθαίνει κανείς να την χρησιμοποιεί. Δηλαδή, η φαντασία που λειτουργεί μεταξύ αισθήσεως και γνώμης, αν δεν κριθεί σωστά, ορθόδοξα, με την διάκριση του λογιστικού και την φρόνηση, ο λογισμός που παρουσιάζεται ως σκέψη μαζί με εικόνα που ανασύρθηκε από το εκμαγείο της μνήμης διαβιβάζει τον μολυσμό στην διάνοια και παραλύει το θυμικό της ψυχής και έτσι δεν μπορεί έτσι να αντισταθεί ο άνθρωπος. Εδώ, τώρα είναι που συνεργεί το σώμα, διότι επισημάναμε ότι η ψυχή συνδέεται με το σώμα δια μέσου του παθητικού της ψυχής, που είναι ο θυμός και η επιθυμία. Κινείται, λοιπόν, το σώμα προς αυτό που επιθυμεί η ψυχή που δεν το εμποδίζει ο θυμός της, αφού δεν ενεργοποιήθηκε, επειδή δεν έκρινε σωστά ή διότι, δεν είχε αρκετά και δυνατά πνευματικά νοήματα να υπερισχύσει στο είδωλο της φαντασίας που ξεσηκώθηκε, έχοντας όμως το σώμα τρυφή με τα φαγοπότια συμβαίνει αυτό που λέγει ο Μέγας Βασίλειος: "Εκ γαρ της παχείας τροφής οίον αιθαλώδεις αναθυμιάσεις αναπεμπόμεναι, νεφέλης δίκην πυκνής τας από του αγίου Πνεύματος εγγινομένας ελλάμψεις επί τον νουν, διακόπτουσι". Αυτή είναι η νέφωση του νοός από την σάρκα που με τις φαντασίες σκοτίζει την φυσική διάκριση του λογικού και τον καθιστά άλογο ζώο να ορμά στις κτηνώδεις επιθυμίες. Θα τα εξηγήσουμε όμως αυτά περισσότερο και με παραδείγματα για να γίνουν κατανοητά στην επόμενη ενότητα.
