π. Θεόδωρος Ζήσης:Το ανθρώπινο σώμα στην Ορθόδοξη Χριστιανική Ηθική

Μάθημα 10 : το ανθρώπινο σώμα στην Ορθόδοξη Χριστιανική Ηθική

Ποιες είναι οι διάφορες απόψεις για το ανθρώπινο θέμα, την δημιουργία του και την χρήση/χρησιμότητά του;

Ποια είναι η ορθόδοξη χριστιανική διδασκαλία για το ανθρώπινο σώμα στην ομιλία;

Ποιες παρατηρήσεις έχετε ή αντιρρήσεις;

Ποια συμπεράσματα βγάζετε εσείς;

Κύρια σημεία :

1. Πορφυρίου, Περί Πλωτίνου Βίου, α’ (εδώ, ελεύθερη απόδοση). Ο βιογράφος του Πλωτίνου ήταν μαθητής και φίλος του.

2. σήμερα είναι διαδεδομένη (ακόμα και ανάμεσα σε θρησκευόμενους) η άποψη πως ο Χριστιανισμός θεωρεί το σώμα ως κάτι κατώτερο ή ως έδρα της αμαρτίας και ότι, λίγο-πολύ, φρονεί ό,τι και οι φιλοσοφικές αντιλήψεις που προαναφέραμε. Αυτό όμως αποτελεί διαστρέβλωση της χριστιανικής τοποθέτησης. Πόσο επαναστατική υπήρξε η θετική στάση της Εκκλησίας απέναντι στο σώμα, φαίνεται από την κατηγορία που εκτόξευε ο φιλόσοφος Κέλσος (2ος αι.) κατά των Χριστιανών, αποκαλώντας τους χλευαστικά “γένος φιλοσώματον”1!

3. Αντίθετα προς αυτές τις απόψεις, ο Χριστιανισμός θεώρησε τον άνθρωπο ως ενιαία ψυχοσωματική οντότητα. Το σώμα δεν είναι απλώς “περιτύλιγμα”, αλλά στοιχείο της ίδιας της ταυτότητας του ανθρώπου. Οι ανθρώπινες λειτουργίες είναι ψυχοσωματικές, εκδηλώσεις της ενότητας του ανθρώπινου προσώπου.

4.Στην Αγία Γραφή το σώμα, ως δημιούργημα του Θεού, είναι κι αυτό “καλόν λίαν”. Ο άνθρωπος πλάθεται “κατ’ εικόνα Θεού”  ως ενιαία ύπαρξη κι έτσι ζούσε στην προπτωτική κατάσταση. Η αποσύνθεση του, ο τεμαχισμός του σε σώμα και σε ψυχή πρωτοέγινε με το προπατορικό αμάρτημα,με την απομάκρυνσή του, δηλαδή, από το Θεό και την υποδούλωσή του στη φθορά και το θάνατο, σαν κάποιον που απομακρύνθηκε από τη ζεστασιά, με συνέπεια να κρυώσει και να υποκύψει σε ασθένειες. Για το Χριστιανισμό, λοιπόν, αυτό που πρέπει να καταργηθεί δεν είναι το σώμα, αλλά η φθορά του. Με τη σάρκωσή του ο Χριστός, θέλοντας να σώσει τον πλήρη άνθρωπο, προσέλαβε ολόκληρη την ανθρώπινη φύση, και ψυχή και σώμα. Κανένα ανθρώπινο στοιχείο δεν έμεινε έξω από αυτή την πρόσληψη, πλην, βεβαίως, της αμαρτίας, αφού αυτή αποτελεί παραφθορά κι όχι δομικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης. Η Ανάσταση του Χριστού αποτελεί το υπόδειγμα και την προτύπωση της πορείας όλου του ανθρώπινου γένους. Ο σταυρικός του θάνατος και ο χωρισμός ψυχής και σώματος δεν ήταν το τέρμα. Ο Χριστός αναστήθηκε ενσώματος. Το αναστημένο του σώμα δεν έπαψε να είναι υλικό, ήταν όμως πλέον απαλλαγμένο από τη φθορά και από κάθε αναγκαιότητα (στις εμφανίσεις του αναστάντος Χριστού στους μαθητές του, π.χ., τα ευαγγέλια δείχνουν πως έφαγε μεν για να βεβαιώσει τους μαθητές για τη σωματικότητά του, δε χρειαζόταν όμως να φάει για να επιβιώσει – βλ. Λουκ. 24: 42, Ιω. 21: 12-15).
Αυτό, λοιπόν, που οραματίζεται η Εκκλησία, δεν είναι η κατάργηση του σώματος, αλλά η αφθαρτοποίησή του. Η “αιώνια ζωή”, λοιπόν, δεν είναι (όπως γενικά νομίζεται) η συνέχιση της ψυχής και μόνο, μετά το θάνατο του καθενός. Η αληθινά “αιώνια” και αληθινά “ζωή” θα ανατείλει στα Έσχατα με την κατάργηση του θανάτου και αφορά σύνολο τον άνθρωπο, ψυχή και σώμα. Και μάλιστα αφορά το σύμπαν, την κτίση ολόκληρη, αφού αυτή είναι, κατά κάποιον τρόπο, συγγενής και συνέχεια του ανθρώπινου σώματος.

5.Στη ζωή της Εκκλησίας το σώμα γίνεται “ναός του Αγίου Πνεύματος” (Α’ Κορ. 6: 19)1. Με την άσκηση ελευθερώνεται από τα πάθη – κυρίως από τον ατομοκεντρισμό και γίνεται δεκτικό της χάριτος του Θεού.

6. Αυτό το βλέπουμε ιδίως στους αγίους,των οποίων τα σώματα, και όταν ζούσαν και μετά την κοίμησή τους, ξεχειλίζουν από την παρουσία του Αγίου Πνεύματος. Το αντίθετο συμβαίνει όταν το σώμα αυτονομείται, δηλαδή λειτουργεί βάσει των παθών και υποτάσσει στην εξυπηρέτησή τους όλη την ανθρώπινη ύπαρξη.

Στην Αγία Γραφή βρίσκουμε μια χρήση του όρου “σάρκα”, περίεργη για τη σημερινή γλώσσα. Δε σημαίνει το σώμα, αλλά ολόκληρο τον άνθρωπο. Έτσι π.χ. χρησιμοποιεί τη λέξη ο ευαγγελιστής Ιωάννης όταν μιλά για την ενανθρώπηση του Υιού:

Υπάρχει, όμως, κι άλλη σημασία του όρου “σάρκα”, αρνητική αυτή τη φορά. Συγκεκριμένα, σάρκα αποκαλείται η αυτονομημένη ανθρώπινη ύπαρξη (και πάλι, δηλαδή, όχι μόνο το σώμα), η αποκομμένη από τον Θεό, που λειτουργεί με τρόπο αδιέξοδο, αφού προσπαθεί να αντλήσει ζωή από τον θνητό εαυτό της και η οποία

Αν δεν κατανοηθεί αυτή η χρήση του όρου “σάρκα”, υπάρχει κίνδυνος σοβαρής παρανόησης. Πράγματι, και Χριστιανοί ακόμη αντιμετωπίζουν το σώμα ως κάτι δαιμονικό ή αμαρτωλό, που πρέπει να εξοντωθεί. Έτσι εμφανίζονται συμπεριφορές και ασκητικές υπερβολές που αποκλίνουν από το αληθινό εκκλησιαστικό ήθος. Μέσα στη ζωή της Εκκλησίας όμως η άσκηση ελευθερώνει το σώμα από τα φθοροποιά πάθη – όχι τον άνθρωπο από το σώμα του. Πολύ εύστοχα επεσήμανε ένας ασκητής της ερήμου, ο Αββάς* Ποιμήν, ότι “εμείς οι Χριστιανοί δεν διδαχτήκαμε να’μαστέ σωματοκτόνοι, αλλά παθοκτόνοι”

“Δε θέλουμε ν’ απομακρύνουμε τη σάρκα, …αλλά τη φθορά. Όχι το σώμα, αλλά το θάνατο. Άλλο πράγμα είναι το σώμα και άλλο ο θάνατος, άλλο το σώμα και άλλο η φθορά. Ούτε το σώμα είναι φθορά, ούτε η φθορά είναι σώμα. Και είναι βέβαια φθαρτό το σώμα, δεν είναι όμως φθορά το σώμα. Και το σώμα είναι θνητό, δεν είναι όμως θάνατος το σώμα. Άλλά το σώμα έγινε έργο του Θεού, η φθορά όμως και ο θάνατος εισήχθηκαν από την αμαρτία. Το ξένο λοιπόν θέλω ν’ απομακρύνω, …όχι το δικό μου. Και ξένο δεν είναι το σώμα, αλλά η φθορά… Το σώμα είναι ανάμεσα στη φθορά και αφθαρσία. Απομακρύνει λοιπόν τη φθορά και φορά την αφθαρσία. Απομακρύνει αυτό που πήρε από την αμαρτία και φορά αυτό που του έδωσε η χάρη του Θεού… Ο στεναγμός λοιπόν δεν είναι για το σώμα, αλλά για την επικείμενη φθορά. Και αληθινά το σώμα είναι βαρύ και ενοχλητικό και δυσάρεστο, όχι από τη φύση του, αλλά από τη θνητότητα που αργότερα ήρθε σ’ αυτό”. 

Ιωάννης Χρυσόστομος, Ε.Π.Ε., τ. 36, σελ. 127

2. Κάτου απ’ το χώμα, μες στα σταυρωμένα χέρια τους
κρατάνε της καμπάνας το σκοινί – προσμένουνε την ώρα,
δεν κοιμούνται, δεν πεθαίνουν,
προσμένουν να σημάνουν την ανάσταση. Τούτο το χώμα
είναι δικό τους και δικό μας – δε μπορεί κανείς να μας το πάρει…
Ρίχνουνε αλάτι οι γριές μανάδες στη φωτιά,
ρίχνουνε χώμα στα μαλλιά τους,
ξερίζωσαν τ’ αμπέλια της Μονοβασιάς μη και γλυκάνει
μαύρη ρώγα των οχτρών το στόμα,
βάλαν σ’ ένα σακούλι των παππούδων τους τα κόκαλα μαζί με τα μαχαιροπίρουνα
και τριγυρνάνε έξω απ’ τα τείχη της πατρίδας τους
ψάχνοντας τόπο να ριζώσουνε στη νύχτα.

Γιάννης Ρίτσος, Ρωμιοσύνη, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 198228, σελ. 17-19.

Άσκηση στην τάξη : Μπορείτε να ανιχνεύσετε στο παραπάνω ποίημα του Ρίτσου επιδράσεις της χριστιανικής άποψης για το σώμα, όπως αυτή έχει μπολιάσει τη ζωή του λαού μας; Εντοπίστε περιστατικά της ιστορίας μας και έθιμα, όπου, επίσης, να φαίνεται αυτό.

(...)

Ποιες είναι οι θεολογικές αλήθειες που δομούν την δημιουργία του ανθρώπου από τον Θεό;

1. Ο Θεός δημιουργεί τον άνθρωπο ως “εικόνα” και “ομοίωσή” του, του δίνει δηλαδή ένα σπουδαίο προορισμό  τη θέωσή του, να γίνει θεανθρώπινο πρόσωπο μιμούμενος τη ζωή και την πολιτεία του Ιησού Χριστού

2. Ο άνθρωπος αναλαμβάνει την ευθύνη του κόσμου ως συνεργάτης του Θεού

3. Οι άνθρωποι, άντρας και γυναίκα, πλάθονται ισότιμοι, για να ζήσουν ως σύντροφοι και συνεργάτες

4. Φυσική ζωή για τους ανθρώπους σημαίνει αρμονικές σχέσεις με το Θεό, το συνάνθρωπο και τον κόσμο ολόκληρο.